Javno upravljanje stambenim zgradama u gradivu Državnog arhiva u Rijeci (1926. — 1964.)

Abs­trakt

U radu su pred­stav­lje­na četi­ri arhiv­ska fon­da (Auto­nom­ni zavod za puč­ke kuće Kvar­ner­ske pokra­ji­ne, Grad­sko podu­ze­će Upra­va zgra­da Rije­ka, Rajon­ska podu­ze­ća Upra­va zgra­da u Rije­ci i Stam­be­ne zajed­ni­ce u Rije­ci) pohra­nje­na u Držav­nom arhi­vu u Rije­ci čiji su stva­ra­te­lji u svo­joj nad­lež­nos­ti ima­li, isklju­či­vo ili uz dru­ge dje­lat­nos­ti, uprav­lja­nje stam­be­nim zgra­da­ma, a dje­lo­va­li su u Rije­ci sli­je­de­ći jedan dru­go­ga u raz­dob­lju 1926.–1964. Iako raz­li­či­to kla­si­fi­ci­ra­ni (jav­ne usta­no­ve, držav­na podu­ze­ća, jav­na upra­va) i iz raz­li­či­tog gos­po­dar­skog i uprav­nog okru­že­nja, svi stva­ra­te­lji ima­ju jav­no­prav­ni zna­čaj. U uvod­nom dije­lu dati su osnov­ni poda­ci iz povi­jes­ti fon­do­va i o pre­uzi­ma­nju, opi­sa­na je nji­ho­va među­sob­na veza te saže­to pri­ka­zan kro­no­lo­ški sli­jed stva­ra­te­lja u kon­tek­s­tu držav­nih, druš­tve­nih i poli­tič­kih pro­mje­na vre­me­na. Dalje u tek­s­tu, sva­ki poje­di­ni fond opi­san je u nje­go­vim osnov­nim poda­ci­ma, zatim kroz uprav­nu povi­jest njegova/njegovih stva­ra­te­lja i kroz infor­ma­ci­je o gra­di­vu, prvens­tve­no sa sta­ja­li­šta kori­šte­nja. Fon­do­vi su poten­ci­jal­no izvor za povi­jest upra­ve i jav­nih služ­bi, povi­jest gos­po­dar­stva, istra­ži­va­nje stam­be­ne i komu­nal­ne dje­lat­nos­ti te povi­jes­ti arhi­tek­tu­re i urba­niz­ma, na lokal­noj razi­ni, ali se nji­ho­vi stva­ra­te­lji mogu pro­ma­tra­ti i uni­ver­zal­ni­je, pos­tav­lje­ni ide­al­tip­ski kao mode­li orga­ni­za­ci­ja.

Ključ­ne rije­či: povi­jest ins­ti­tu­ci­ja, povi­jest upra­ve i jav­nih služ­bi, stam­be­na i komu­nal­na dje­lat­nost, gos­po­dar­stvo, puč­ke kuće, upra­va zgra­da, stam­be­ne zajed­ni­ce, privatno/državno/društveno vlas­niš­tvo, 20. sto­lje­će, Rije­ka

1. Uvod

U Držav­nom arhi­vu u Rije­ci pohra­nje­no je više arhiv­skih fon­do­va koji suk­ce­siv­no kroz neko­li­ko deset­lje­ća, svje­do­če o kon­ti­nu­ite­tu snaž­nog i pre­sud­nog utje­ca­ja drža­ve na podru­čju sta­no­grad­nje, isko­ri­šta­va­nja i uprav­lja­nja nekret­ni­na­ma. Ipak, kako se radi o raz­dob­lju od dva­de­se­tih do šez­de­se­tih godi­na 20. sto­lje­ća pra­će­nog čes­tim i zna­čaj­nim pro­mje­na­ma držav­no­prav­nog i druš­tve­nog kon­tek­s­ta, a spe­ci­fič­no u Rije­ci obi­lje­že­nog i smje­nom dva raz­li­či­ta kolek­ti­vis­tič­ka držav­na sus­ta­va,  jas­no je da je vre­men­ski kon­ti­nu­itet dje­lo­va­nja stva­ra­te­lja kao i onaj dje­lo­mič­ni u nji­ho­voj stvar­noj nad­lež­nos­ti, ogra­ni­čen for­mal­no­prav­nim diskon­ti­nu­ite­tom odnos­no poseb­nos­ti­ma i potre­ba­ma druš­tva u koji­ma su se razvi­ja­li. Kao što se to čes­to poka­zu­je u povi­jes­ti ins­ti­tu­ci­ja pogo­to­vo pri­je­laz­nih raz­dob­lja, lak­še je utvr­di­ti toč­ku raz­li­ke među nji­ma nego objas­ni­ti evi­dent­no novo tra­ja­nje sta­rih ins­ti­tu­ci­ja u pro­mi­je­nje­nim uvje­ti­ma i okol­nos­ti u koji­ma se nji­ho­ve funk­ci­je gase i više-manje pos­tup­no pre­la­ze nizom tran­zi­cij­skih obli­ka u pot­pu­no nove ins­ti­tu­ci­je konač­no uskla­đe­ne s kon­tek­s­tom. Raz­rje­še­nje arhi­vis­tič­kog pro­tu­rje­čja kon­ti­nu­itet-diskon­ti­nu­itet na kon­kret­nim pri­mje­ri­ma čes­to je dodat­no ote­ža­no frag­men­tar­noš­ću gra­di­va tipič­nom za pri­je­laz­na raz­dob­lja.
Da su, iako osni­va­njem, ustro­jem, uvje­ti­ma dje­lo­va­nja i dje­lo­mič­no nad­lež­noš­ću raz­li­či­ti, stva­ra­te­lji arhiv­skih fon­do­va Auto­nom­ni zavod za puč­ke kuće Kvar­ner­ske pokra­ji­ne, Grad­sko podu­ze­će Upra­va zgra­da Rije­ka, Rajon­ska podu­ze­ća Upra­va zgra­da u Rije­ci i Stam­be­ne zajed­ni­ce u Rije­ci bili u funk­ci­onal­noj i ins­ti­tu­ci­onal­noj suk­ce­si­ji poka­zu­je i činje­ni­ca da ima­ju pove­za­nu povi­jest fon­da i način pre­uzi­ma­nja. Doku­men­ta­ci­ju su stva­ra­te­lji, kako se vidi iz samog gra­di­va, u obav­lja­nju svo­jih pos­lo­va pre­uzi­ma­li jedan od dru­go­ga da bi ona nakon lik­vi­da­ci­je pos­ljed­njih u nizu konač­no bila pohra­nje­na u arhi­vu što je samo po sebi uka­zi­va­lo i na zavr­še­tak jed­nog raz­dob­lja u razvo­ju stam­be­ne dje­lat­nos­ti. His­to­rij­ski arhiv Rije­ka pre­uzeo je po zakon­skoj osno­vi 11.3.1964. godi­ne 1 san­duk (?) gra­di­va Podu­ze­ća Upra­va zgra­da Rije­ka od nje­go­va ima­te­lja, Skup­šti­ne opći­ne Rije­ka, a u sklo­pu gra­di­va lik­vi­di­ra­nih grad­skih podu­ze­ća i usta­no­va od kojeg je u arhi­vu for­mi­ran zbir­ni fond Lik­vi­di­ra­na podu­ze­ća¹. Akvi­zi­ci­ja je upi­sa­na u Knji­zi pre­uze­tog gra­di­va pod bro­jem 16. Pri pre­uzi­ma­nju bilo je, dak­le,  evi­den­ti­ra­no samo gra­di­vo Grad­skog podu­ze­ća Upra­va zgra­da Rije­ka, dok gra­di­vo osta­lih stva­ra­te­lja nije bilo pre­poz­na­to. Sre­đi­va­njem, iz zbir­nog fon­da Lik­vi­di­ra­na podu­ze­ća izdva­ja­ju se i for­mi­ra­ju broj­ni fon­do­vi, među nji­ma i fond Grad­sko podu­ze­će Upra­va zgra­da Rije­ka. Tije­kom nje­go­ve obra­de 2002. i 2003. godi­ne pro­na­đe­na je doku­men­ta­ci­ja i osta­lih stva­ra­te­lja pa su nje­nim izdva­ja­njem usta­nov­lje­ni i pre­os­ta­li fon­do­vi Auto­nom­ni zavod za puč­ke kuće Kvar­ner­ske pokra­ji­ne, Rajon­ska podu­ze­ća Upra­va zgra­da u Rije­ci i Stam­be­ne zajed­ni­ce u Rije­ci. Gra­di­vo dije­la stam­be­nih zajed­ni­ca pre­uzi­ma­no je još 1969. godi­ne zajed­no s gra­di­vom Gra­đe­vin­skog podu­ze­ća „Asfalt“ (Knji­ga pre­uze­tog gra­di­va, upis pod bro­jem 31) i 2004. godi­ne s gra­di­vom Narod­nog odbo­ra opći­ne Sušak (Knji­ga pre­uze­tog gra­di­va, upis pod bro­jem 317).

Auto­nom­ni zavod za puč­ke kuće Kvar­ner­ske pokra­ji­ne dje­lu­je u Rije­ci od 1926. do 1946. godi­ne (do 1936. kao Ente auto­no­mo per le case eco­no­mic­he e popo­la­ri di Fiume, a od tada nad­le­žan za  cije­lu pokra­ji­nu kao Isti­tu­to fas­cis­ta auto­no­mo per le case popo­la­ri del­la Pro­vin­cia di Fiume) kao jav­na usta­no­va, osno­va­na grad­skim i pri­vat­nim kapi­ta­lom, pri­mar­no za izgrad­nju i isko­ri­šta­va­nje jef­ti­nih i uvjet­nih sta­no­va nor­mi­ra­nog stan­dar­da nami­je­nje­nih nižim druš­tve­nom slo­je­vi­ma te uprav­lja­nje nji­ma. Nje­go­va dje­lat­nost finan­cij­ski  je i raz­nim dru­gim mje­ra­ma sus­tav­no poti­ca­na od stra­ne drža­ve, druš­tve­no pla­ni­ra­na i zakon­ski stro­go regu­li­ra­na. Pri­je rata inves­ti­tor snaž­nog zama­ha koji zna­čaj­no sudje­lu­je u urba­nis­tič­koj i gra­di­telj­skoj tran­sfor­ma­ci­ji Rije­ke u gra­ni­ca­ma tali­jan­ske drža­ve, nakon pro­mje­ne vlas­ti i držav­nog okvi­ra 1945. i 1946. godi­ne, u pri­la­god­bi novim uvje­ti­ma tek upra­vi­telj znat­nog bro­ja nekret­ni­na sa zada­ćom vlas­ti­te refor­me u duhu novog druš­tva i neiz­vjes­nom sud­bi­nom. Gasi aktiv­nost u vri­je­me radi­kal­nih poli­tič­kih i druš­tve­nih zahva­ta koji se snaž­no mani­fes­ti­ra­ju upra­vo kroz pro­mje­ne u vlas­nič­kim odno­si­ma. Drža­va je pre­uze­la u vlas­niš­tvo ili na upra­vu veli­ku imo­vi­nu, izme­đu osta­log i nekret­ni­ne, i tra­ži­la model pri­mje­re­nog uprav­lja­nja njo­me. U tu svr­hu Grad­ski narod­ni odbor Rije­ka u ožuj­ku 1947. godi­ne osni­va Grad­sko podu­ze­će Upra­va zgra­da Rije­ka. Podu­ze­će je u svom pred­me­tu izrav­no nas­li­je­di­lo Ured za upra­vu nekret­ni­na Grad­ske upra­ve narod­nih doba­ra Rije­ka. Kako je osni­va­nje podu­ze­ća i u posred­noj vezi s uki­da­njem Auto­nom­nog zavo­da za puč­ke kuće, ono iako ne nje­gov izra­van sljed­nik, pre­uzi­ma­ju­ći nje­go­ve nekret­ni­ne dje­lo­mič­no pre­uzi­ma i nje­go­vu funk­ci­ju pa je izme­đu njih izvr­še­na pri­mo­pre­da­ja pos­lo­va­nja. Na podru­čju Suša­ka tije­kom 1945. i 1946. godi­ne nekret­ni­na­ma je uprav­ljao Odjel upra­ve zgra­da Zemalj­ske ban­ke za Hrvat­sku — Podruž­ni­ca Sušak, a počet­kom 1947. godi­ne Odjel upra­va zgra­da Grad­skog narod­nog odbo­ra Sušak. Nakon spa­ja­nja Suša­ka i Rije­ke u jedins­tve­nu admi­nis­tra­tiv­no­uprav­nu cje­li­nu u jesen 1947. godi­ne podu­ze­će pos­ta­je nad­lež­no za podru­čje cije­log gra­da. Grad­sko podu­ze­će Upra­va zgra­da Rije­ka u svom prvom raz­dob­lju dje­lu­je do kra­ja 1949. godi­ne kada se za podru­čje gra­da osni­va­ju tri rajon­ska podu­ze­ća koja su pre­uze­la na uprav­lja­nje zgra­de na svom podru­čju. Iako je osnov­ni motiv osni­va­nja rajon­skih podu­ze­ća bilo pove­ća­nje učin­ko­vi­tos­ti u uprav­lja­nju zgra­da­ma poka­za­lo se da su ona dje­lo­va­la sa znat­nim pote­ško­ća­ma pa se već u trav­nju 1952. godi­ne priš­lo novoj reor­ga­ni­za­ci­ji odnos­no ponov­nom osni­va­nju jedins­tve­nog podu­ze­ća u čiji sas­tav ula­ze dota­daš­nja rajon­ska. Ono dje­lu­je do ožuj­ka 1954. godi­ne kad se u duhu prok­la­mi­ra­nog sus­ta­va druš­tve­nog uprav­lja­nja uvo­di novi model uprav­lja­nja zgra­da­ma osni­va­njem stam­be­nih zajed­ni­ca. Opći­ne i sta­na­ri pre­ko kuć­nih savje­ta i stam­be­nih zajed­ni­ca uprav­lja­ju stam­be­nim zgra­da­ma kao druš­tve­nim vlas­niš­tvom. Do 1959. godi­ne stam­be­ne zajed­ni­ce su i uprav­na tije­la i samo­uprav­ne orga­ni­za­ci­je. Uprav­ne i admi­nis­tra­tiv­ne pos­lo­ve za njih obav­lja­ju stam­be­ne upra­ve. U tom krat­kom raz­dob­lju čes­to se mije­nja područ­na, dje­lo­mič­no i stvar­na, nad­lež­nost i stam­be­nih zajed­ni­ca i stam­be­nih upra­va, jed­ne se uki­da­ju, osni­va­ju dru­ge. Prav­ni pro­pi­si kao i odlu­ke grad­skih vlas­ti ima­ju pri­vre­men zna­čaj, a reor­ga­ni­za­ci­ja je tra­jan pro­ces. Uprav­na i samo­uprav­na funk­ci­ja čes­to su u koli­zi­ji a služ­be­ni­ci u prav­nim nedo­umi­ca­ma oko svo­je lojal­nos­ti podvo­je­ne izme­đu izbor­nog tije­la i više uprav­ne ins­tan­ci­je. Od 1959. godi­ne stam­be­ne zajed­ni­ce zakon­ski su ure­đe­ne isklju­či­vo kao samo­uprav­ne orga­ni­za­ci­je koje ne mogu vrši­ti uprav­ne pos­lo­ve, a  stam­be­ne upra­ve se uki­da­ju. Pita­nje uprav­lja­nja stam­be­nim zgra­da­ma defi­ni­tiv­no se odva­ja od stam­be­nih zajed­ni­ca i pred­met je poseb­nog zako­na. Od tada uprav­lja­nje zgra­da­ma i nji­ho­vo odr­ža­va­nje isklju­či­vo je u nad­lež­nos­ti kuć­nih savje­ta koji­ma stam­be­ne zajed­ni­ce uz osta­le svo­je pos­lo­ve na podi­za­nju soci­jal­nog i komu­nal­nog stan­dar­da nase­lja orga­ni­za­cij­ski i teh­nič­ki poma­žu putem svo­jih ser­vi­sa i radi­oni­ca. Stam­be­ne zajed­ni­ce dje­lu­ju do lip­nja 1964. godi­ne, kada se na duže vri­je­me od neko­li­ko deset­lje­ća osni­va­ju mjes­ne zajed­ni­ce kao ustav­no i sta­tu­ti­ma opći­na ure­đe­ne teri­to­ri­jal­no naj­ni­že jedi­ni­ce druš­tve­ne i poli­tič­ke par­ti­ci­pa­ci­je gra­đa­na.

2. Auto­nom­ni zavod za puč­ke kuće Kvar­ner­ske pokra­ji­ne (Isti­tu­to auto­no­mo per le case popo­la­ri del­la Pro­vin­cia di Fiume)
(1926.–1946.)

Arhiv­ski fond pod gor­njim nazi­vom oda­bra­nim izme­đu neko­li­ko nazi­va stva­ra­te­lja nosi sig­na­tu­ru HR-DARi-737, a obu­hva­ća gra­di­vo nas­ta­lo izme­đu 1927. i 1946. godi­ne. Saču­va­ni su spi­si u koli­či­ni od 0,2 d/m. Fond je sre­đen 2002. godi­ne i opi­san u sumar­nom inven­ta­ru².

2.1.    Uprav­na povi­jest

Stva­ra­telj fon­da osno­van je odlu­kom Opći­ne Rije­ka br. 29 od 27.1.1926 godi­ne na ini­ci­ja­ti­vu Izvan­red­nog povje­re­ni­ka za opći­nu Rije­ka i Grad­ske šte­di­oni­ce pod nazi­vom Ente auto­no­mo per le case eco­no­mic­he e popo­la­ri di Fiume³, a kons­ti­tu­ira­ju­ća sjed­ni­ca odr­ža­na je 31.1.1926. godi­ne⁴. Uspos­tav­lja­njem tali­jan­ske upra­ve u gra­du 1924. godi­ne, pos­tup­no se uvo­di i tali­jan­sko zako­no­dav­s­tvo, pa tako i ono o eko­no­mič­noj sta­no­grad­nji⁵  koje je pro­ši­re­no na Rije­ku 7.2.1926. godi­ne⁶, dak­le nešto nakon osni­va­nja samog Zavo­da. Zavod dobi­va sta­tus prav­ne oso­be (Ente mora­le) kra­ljev­skim dekre­tom br. 2166 od 14.11.1926. godi­ne⁷  kojim je pri­hva­ćen i nje­gov sta­tut done­sen općin­skim odlu­ka­ma br. 71 od 11.3.1926. i br. 233 od 3.7.1926. godi­ne⁸. Osnov­ni cilj ove jav­ne usta­no­ve bio je osi­gu­ra­ti jef­ti­ne i ugod­ne sta­no­ve za velik broj stam­be­no nez­bri­nu­tih rad­ni­ka i nižih služ­be­ni­ka. Nje­zi­nim osni­va­njem potak­nu­ta je inten­ziv­na izgrad­nja obje­ka­ta koji­ma je ona inves­ti­tor i upra­vi­telj. Pred­bi­ljež­be za naj­am u prvim izgra­đe­nim sta­no­vi­ma u Istar­skoj uli­ci zapri­ma­ne su već u lis­to­pa­du 1926. godi­ne. U prvih deset godi­na dje­lo­va­nja Zavod je izgra­dio 22 zgra­de i 9 blo­ko­va vil­li­na u koji­ma su bile smje­šte­ne 562 obi­te­lji⁹.
Pre­ma sta­tu­tu iz 1926. godi­ne¹⁰, Zavod kupu­je i pro­da­je zem­ljiš­ne tere­ne, zgra­de za pre­na­mje­nu u eko­no­mič­ne objek­te, osim stam­be­nih zgra­da gra­di jef­ti­ne hote­le, uprav­lja puč­kim kuća­ma za račun gra­da i dru­gih usta­no­va, skla­pa ugo­vo­re o naj­mu i dru­go. Počet­na imo­vi­na Zavo­da bila je 100.000 lira od opći­ne i isti iznos od Grad­ske šte­di­oni­ce, a mogla je biti uve­ća­na s udje­li­ma dru­gih prav­nih lica ili pri­vat­nih oso­ba. Zavo­dom uprav­lja uprav­no vije­će sas­tav­lje­no  od  pred­sjed­ni­ka i šest čla­no­va. Čla­no­vi se bira­ju na dvi­je godi­ne. Polo­vi­ca čla­no­va obnav­lja se sva­ke godi­ne. Uprav­no vije­će ime­no­va­no je od općin­skog vije­ća koje za tri čla­na zah­ti­je­va pri­jed­log dru­gih usta­no­va, a jed­nog ime­nu­ju sta­na­ri zgra­da Zavo­da. Sva­ke godi­ne vije­će izme­đu sebe ime­nu­je pot­pred­sjed­ni­ka i izvr­š­nog taj­ni­ka, a godiš­nje se ime­nu­je i  jedan nad­zor­nik (sin­da­co effet­ti­vo) kojeg pred­la­že Minis­tar­stvo narod­nog gos­po­dar­stva, te dva nje­go­va zamje­ni­ka. Nad­zor­ni­ci nad­gle­da­ju finan­cij­sko pos­lo­va­nje i obav­lja­ju revi­zi­ju zavr­š­nog raču­na. Uprav­no vije­će na svo­jim sjed­ni­ca­ma dono­si sve odlu­ke veza­ne za ostva­ri­va­nje osnov­nih cilje­va Zavo­da, a poseb­no su važ­ne one o finan­ci­ra­nju pro­je­ka­ta, o kupo­pro­da­ja­ma nekret­ni­na i o uzi­ma­nju zaj­mo­va. Gene­ral­noj direk­ci­ji rada pri Minis­tar­stvu narod­nog gos­po­dar­stva pod­no­si zavr­š­ni račun sa svo­jim izvješ­ćem i izvješ­ćem nad­zor­ni­ka te svim osta­lim potreb­nim poda­ci­ma.
Sta­tut se ne bavi ustro­jem usta­no­ve u smis­lu orga­ni­za­ci­je pos­lo­va i struk­tu­re osob­lja, tek se navo­di direk­tor kao odgo­vor­na oso­ba te inže­njer u kon­tek­s­tu pre­gle­da iznajm­lje­nih sta­no­va.
U sta­tu­tu su poseb­no istak­nu­te odred­be o kupo­pro­da­ja­ma, izgrad­nji i ras­po­la­ga­nju zgra­da­ma i uvje­ti­ma naj­ma.
Pro­mje­na nazi­va kao i sta­tu­tar­ne pro­mje­ne pro­gla­še­ne su dekre­tom Minis­tra jav­nih rado­va od 9.7.1936. godi­ne¹¹ kojim Zavod mije­nja naziv iz Ente auto­no­mo per le case eco­no­mic­he e popo­la­ri di Fiume u Isti­tu­to fas­cis­ta auto­no­mo per le case popo­la­ri del­la Pro­vin­cia di Fiume, dak­le on više nije područ­no nad­le­žan samo za Rije­ku, već za cije­lu riječ­ku, odnos­no Kvar­ner­sku pokra­ji­nu. Dekret je ute­me­ljen u zako­nu br. 1129 od 6.6.1935. godi­ne¹² o refor­mi svih zavo­da za puč­ke kuće u zem­lji done­se­nim u cilju ujed­na­ča­va­nja dje­lat­nos­ti. Po nje­mu se u svim glav­nim gra­do­vi­ma pokra­ji­na kra­ljev­skim dekre­tom osni­va­ju zavo­di s istim nave­de­nim nazi­vom, a tamo gdje već pos­to­je nji­ho­va refor­ma tre­ba­la je biti pot­vr­đe­na minis­tar­skim dekre­tom.
Pre­ma sta­tu­tu iz 1936. godi­ne¹³, Zavod se finan­ci­ra iz nov­ča­nih udje­la opći­ne Rije­ka, Grad­ske šte­di­oni­ce u Rije­ci i Savez­nog ins­ti­tu­ta šte­di­oni­ca Vene­ci­je, nas­ljed­stva, dona­ci­ja i dru­gih udje­la. Oja­ča­na je ulo­ga držav­nih i poli­tič­kih tije­la u ime­no­va­nji­ma čla­no­va uprav­nog vije­ća. Vije­će bro­ji devet čla­no­va: pred­sjed­ni­ka ime­no­va­nog kra­ljev­skim dekre­tom na pri­jed­log minis­tra jav­nih rado­va, čla­na ime­no­va­nog od minis­tra jav­nih rado­va, čla­na ime­no­va­nog od taj­ni­ka Pokra­jin­skog fašis­tič­kog save­za, tri čla­na ime­no­va­na od opći­ne Rije­ka, tri ime­no­va­na od opći­ne u suglas­nos­ti s Grad­skom šte­di­oni­com u Rije­ci i Savez­nim ins­ti­tu­tom šte­di­oni­ca Vene­ci­je. Man­dat čla­no­vi­ma uprav­nog vije­ća tra­je četi­ri godi­ne. Vije­će odlu­ču­je o pri­ma­nju dona­ci­ja, o kupo­pro­da­ja­ma, pri­hva­ća pro­jek­te izgrad­nje i rekons­truk­ci­je obje­ka­ta, dono­si inter­ne pra­vil­ni­ke i pra­vil­ni­ke o osob­lju, pra­vil­ni­ke o izgrad­nji, naj­mu, odr­ža­va­nju, ime­nu­je služ­be­ni­ke, pri­hva­ća zavr­š­ni račun i pro­ra­čun. Pred­sjed­nik prav­no zas­tu­pa Zavod, sazi­va sjed­ni­ce i vodi ih, bri­ne o izvr­še­nju odlu­ka vije­ća, pot­pi­su­je spi­se, nad­zi­re rad admi­nis­tra­ci­je, rje­ša­va­nje pred­me­ta i otpra­vu spi­sa. Sjed­ni­ce se odr­ža­va­ju jedan­put mje­seč­no ili po potre­bi. Finan­cij­sko pos­lo­va­nje usta­no­ve nad­gle­da nad­zor­ni odbor od tri čla­na i dva zamje­ni­ka. Jed­nog nad­zor­ni­ka ime­nu­je Minis­tar­stvo jav­nih rado­va, dru­ge ime­nu­je opći­na u suglas­nos­ti s dru­gim usta­no­va­ma koje sudje­lu­ju u kapi­ta­lu Zavo­da. Nad­zor­ni­ci se ime­nu­ju sva­ke četi­ri godi­ne. Da bi se pro­veo pre­us­troj Zavo­da u skla­du sa zakon­skim pro­mje­na­ma, a nakon što je pred­sjed­nik uprav­nog vije­ća pod­nio ostav­ku na sjed­ni­ci od 31.3.1937. godi­ne zbog igno­ri­ra­nja usta­no­ve pri­go­dom posje­te minis­tra jav­nih rado­va Rije­ci, pre­fekt Kvar­ner­ske pokra­ji­ne je dekre­tom br.1801/Gab od 12.5.1937. godi­ne pos­ta­vio povje­re­ni­ka za pri­vre­me­no uprav­lja­nje usta­no­vom i dao mu sva ovla­šte­nja koja su do tada obav­lja­li pred­sjed­nik i uprav­no vije­će¹⁴. Povje­re­ni­ko­ve odlu­ke tako­đer su upi­sa­ne u knji­ge zapis­ni­ka sjed­ni­ca. U šest mje­se­ci uprav­lja­nja povje­re­nik je reor­ga­ni­zi­rao pos­lo­va­nje i ure­de s rezul­ta­ti­ma pre­do­če­nim u nje­go­vom izvješ­ću o imo­vin­skom i admi­nis­tra­tiv­nom pre­us­tro­ju Zavo­da¹⁵. Tako je 29.10.1937. godi­ne stu­pio na sna­gu Pra­vil­nik o osob­lju, a povu­če­na je odlu­ka uprav­nog vije­ća o sis­te­ma­ti­za­ci­ji rad­nih mjes­ta (tabel­la orga­ni­ca del per­so­na­le d’ufficio) od 20.12.1933. godi­ne. Po sis­te­ma­ti­za­ci­ji iz 1933. godi­ne osob­lje čine rav­na­telj, raču­no­vo­đa, taj­nik, pomoć­ni raču­no­vo­đa i pomoć­nik. U tre­nut­ku uspos­tav­lja­nja pri­vre­me­ne upra­ve mjes­ta iz tabe­le bila su popu­nje­na na način: funk­ci­ja rav­na­te­lja bila je povje­re­na rav­na­te­lju općin­skog Teh­nič­kog ure­da, tu su pri­vre­me­ni inže­njer, služ­be­nik koji sas­tav­lja ugo­vo­re, činov­ni­ca na mjes­tu pomoć­nog raču­no­vo­đe, pri­vre­me­ni pomoć­nik zadu­žen za ubi­ra­nje naj­ma kao još dva služ­be­ni­ka. Tak­vom struk­tu­rom dje­lat­ni­ka pokri­ve­ne su teh­nič­ka služ­ba, uprav­na i služ­ba ubi­ra­nja naj­ma.  Tije­kom pri­vre­me­ne upra­ve usvo­je­ne su dalj­nje pro­mje­ne. Duž­nos­ti su raz­ri­je­še­ni direk­tor i pri­vre­me­ni inže­njer, a nji­ho­ve nad­lež­nos­ti povje­re­ne su Gra­đan­skom teh­nič­kom ure­du uz odo­bre­nje Minis­tar­stva jav­nih rado­va. U teh­nič­koj služ­bi osta­je asis­tent. Za uprav­nu služ­bu je prim­ljen pri­vre­me­ni činov­nik. Dok su pri­je naj­am ubi­ra­la tri činov­ni­ka, sva­ki za svo­ju sku­pi­nu zgra­da, nakon pro­mje­na to čini jedan.
Sis­te­ma­ti­za­ci­ja iz 1933. godi­ne pos­lu­ži­la je uz neke pro­mje­ne kao osno­va za budu­ću orga­ni­za­ci­ju ure­da i služ­bi. Rezul­tat svih tih pro­mje­na i pre­is­pi­ti­va­nja orga­ni­za­ci­je usta­no­ve bio je Pra­vil­nik o osob­lju koji je stu­pio na sna­gu 29.10.1937. godi­ne s novom sis­te­ma­ti­za­ci­jom rad­nih mjes­ta, kojim sis­te­ma­ti­za­ci­ja iz 1933. godi­ne pres­ta­je važi­ti¹⁶. Ure­di i služ­be podi­je­lje­ni su na rav­na­telj­stvo, uprav­ni i teh­nič­ki ured. Rav­na­telj­stvo nad­zi­re cije­li tijek rad­nog pro­ce­sa i sura­đu­je s pred­sjed­ni­kom u obav­lja­nju svih funk­ci­ja u skla­du sa sta­tu­tom i izvr­ša­va­nju odlu­ka uprav­nog vije­ća. Uprav­ni ured nad­le­žan je za sve one služ­be koje nisu pod isklju­či­vom kom­pe­ten­ci­jom rav­na­telj­stva i teh­nič­kog ure­da, a dije­li se na taj­niš­tvo i raču­no­vod­stvo. Taj­niš­tvo poma­že rav­na­telj­stvu i dru­gim služ­ba­ma u rje­ša­va­nju pred­me­ta, vodi pro­to­kol i odr­ža­va kores­pon­den­ci­ju. O finan­cij­skom pos­lo­va­nju bri­ne raču­no­vod­stvo. Teh­nič­ki ured u nad­lež­nos­ti ima odr­ža­va­nje pokret­ne i nepo­kret­ne imo­vi­ne Zavo­da, pro­ra­ču­ne i nacr­te novih zgra­da, nabav­ku opre­me i obra­ču­na­va­nje, uprav­lja­nje i nad­zor nad rado­vi­ma kao i svim dru­gim pos­lo­vi­ma teh­nič­ke pri­ro­de.

Osob­lje čine rav­na­telj, raču­no­vo­đa, taj­nik, teh­nič­ki asis­tent i naplat­ni­čar. U služ­bu ga putem jav­nog natje­ča­ja pri­ma uprav­no vije­će. U slu­ča­ju poseb­nih potre­ba ono može ovlas­ti­ti pred­sjed­ni­ka da pri­vre­me­no zapos­li potreb­no osob­lje. Rav­na­telj osob­no vodi teh­nič­ki ured, odgo­va­ra za ukup­ni rad­ni pro­ces i izvr­ša­va­nje odlu­ka uprav­nog vije­ća. Na sjed­ni­ca­ma uprav­nog vije­ća u ulo­zi je taj­ni­ka sa savje­to­dav­nim pra­vom gla­sa.
Kra­ljev­skim dekre­tom od 23.9.1937. godi­ne ime­no­van je novi pred­sjed­nik, koji od povje­re­ni­ka pre­uzi­ma upra­vu nad Zavo­dom na sjed­ni­ci odr­ža­noj 24.11. iste godi­ne¹⁷. Time je zavr­še­no raz­dob­lje pri­vre­me­ne izvan­red­ne upra­ve u kojem su, osim nave­de­nih pote­za, usvo­je­ni još i pro­pi­si o dis­ci­pli­ni sta­na­ra, o dodje­li sta­no­va u naj­mu i o služ­bi čuva­nja i čiš­će­nja zgra­da u vlas­niš­tvu Zavo­da¹⁸.
Manje pro­mje­ne Pra­vil­ni­ka o osob­lju pri­hva­će­ne su na sjed­ni­ci uprav­nog vije­ća odr­ža­noj 20.6.1938. godi­ne¹⁹. U odno­su na orga­ni­za­cij­ski ustroj važ­na je ona veza­na uz nad­lež­nos­ti taj­niš­tva. Duž­nos­ti­ma taj­ni­ka opi­sa­ni­ma gore pri­do­da­ne su još i neke raču­no­vod­stve­ne duž­nos­ti.
Na sjed­ni­ci uprav­nog vije­ća odr­ža­noj 21.6.1940. godi­ne pri­hva­ćen je dotje­ran tekst Pra­vil­ni­ka o osob­lju²⁰, koji je nak­nad­no dopu­njen odlu­kom vijeć­ni­ka od 21.12.1942. godi­ne²¹. I po novom pra­vil­ni­ku ure­di se dije­le kao i po pret­hod­nom, a i nji­ho­ve nad­lež­nos­ti osta­ju iste. Broj služ­be­ni­ka koji pokri­va te ure­de se pove­ća­va.
Tije­kom rata na sna­zi je bio zakon br. 1224 od 21.8.1940. godi­ne o dje­lo­va­nju zavo­da za puč­ke kuće i Naci­onal­nog kon­zor­ci­ja zavo­da za puč­ke kuće u rat­nim uvje­ti­ma²². Po nje­mu su  man­da­ti duž­nos­ni­ka u zavo­di­ma pro­du­že­ni do kra­ja rata i tri mje­se­ca nakon skla­pa­nja mira. Tako­đer, minis­tru jav­nih rado­va dana je moguć­nost da putem povje­re­ni­ka uprav­lja zavo­di­ma. Povje­re­nik obav­lja sve zakon­ske i sta­tu­tar­ne duž­nos­ti pred­sjed­ni­ka i uprav­nog vije­ća dok su nji­ho­vi man­da­ti doki­nu­ti. U Zavo­du je zbog odsut­nos­ti pred­sjed­ni­ka i direk­to­ra dekre­tom pre­fek­ta br. 2855 Gab. od 29.9.1943. godi­ne pos­tav­ljen povje­re­nik. Nje­go­va duž­nost tra­ja­la je do 27.11. iste godi­ne kad je dekre­tom pre­fek­ta br. 3238 Gab. poni­šten pret­hod­ni, a na duž­nost su vra­će­ni pred­sjed­nik i uprav­no vije­će²³
Anek­ti­ra­njem gra­da Suša­ka od stra­ne tali­jan­skih vlas­ti 1941. godi­ne Zavod pro­ši­ru­je svo­je dje­lo­va­nje i na to podru­čje.
Kako se vidi iz opi­sa­nog pos­tup­ka ime­no­va­nja duž­nos­ni­ka Zavo­da, za vri­je­me tali­jan­ske upra­ve Zavod je bio pod nad­lež­noš­ću Minis­tar­stva jav­nih rado­va i nje­go­vih tije­la, a od 1936. godi­ne dje­lu­je i poseb­no držav­no tije­lo koje koor­di­ni­ra, usmje­ra­va i nad­zi­re pos­lo­va­nje zavo­da za puč­ke kuće, Naci­onal­ni kon­zor­cij zavo­da za puč­ke kuće.
Nakon rata Zavod dje­lu­je još krat­ko vri­je­me. U svib­nju 1945. godi­ne Grad­ski narod­ni odbor Rije­ka dao je pre­uze­ti nje­gov inven­tar i pos­lo­va­nje u namje­ri lik­vi­da­ci­je²⁴. U ruj­nu iste godi­ne, pre­ma poda­ci­ma iz izvješ­ća prav­nog refe­ren­ta Gra­đe­vin­skog odje­la Grad­skog narod­nog odbo­ra Sušak²⁵, Zavod još nema pra­vu upra­vu nakon što su čla­no­vi rani­je tali­jan­ske upra­ve pres­ta­li vrši­ti svo­je duž­nos­ti. Od stra­ne Grad­skog narod­nog odbo­ra Rije­ka pos­tav­ljen je povje­re­nik koji obav­lja samo redo­vi­te pos­lo­ve dok se ne pos­ta­vi oče­ki­va­na nova upra­va u skla­du sa sta­tu­tom. To se i dogo­di­lo 15. lis­to­pa­da 1945. godi­ne odlu­kom Grad­skog narod­nog odbo­ra Rije­ka br. 2056²⁶. Sre­di­nom pro­sin­ca 1945. godi­ne Odjel teh­nič­kih rado­va Grad­skog narod­nog odbo­ra, koji je do ime­no­va­nja nove upra­ve vodio Zavod pod svo­jom nad­lež­noš­ću, pokre­će pro­gla­ša­va­nje sta­rog sta­tu­ta Zavo­da neva­že­ćim ”jer nije u skla­du s duhom narod­nog pokre­ta”, a novo­ime­no­va­na upra­va mora što pri­je Grad­skom narod­nom odbo­ru doni­je­ti pri­jed­log novog. Dok se ne pro­mi­je­ni sta­tut nova upra­va nema stvar­ne ovlas­ti, već i dalje pos­lo­ve vodi povje­re­nik grad­ske vlas­ti. U nazi­vu se bri­še pri­djev fašis­tič­ki pa naziv gla­si Isti­tu­to auto­no­mo per le case popo­la­ri del­la Pro­vin­cia di Fiume. Na sjed­ni­ci Grad­skog narod­nog odbo­ra Rije­ka odr­ža­noj 18.3.1946. godi­ne odlu­če­no je da se Zavod uki­da odnos­no da će izrav­no biti ovi­san o Grad­skom narod­nom odbo­ru²⁷, tj. podre­đen nje­go­vom Odje­lu teh­nič­kih rado­va. U služ­be­nom tisku, gra­di­vu kao i u lite­ra­tu­ri nema toč­nog podat­ka o pres­tan­ku rada usta­no­ve. U spi­si­ma se dje­lo­va­nje usta­no­ve pra­ti do lip­nja 1946. godi­ne. Ukrat­ko, može se reći da je Zavod nakon rata bez pres­tan­ka dje­lo­vao pod pri­vre­me­nom upra­vom, a nad­lež­nost je bila sve­de­na na posre­do­va­nje u poprav­ci­ma obje­ka­ta i napla­ti naj­am­ni­na.
Iako, kako je već reče­no, Grad­sko podu­ze­će Upra­va zgra­da Rije­ka nije bio izra­van sljed­nik Zavo­da, izme­đu njih je u ožuj­ku 1947. godi­ne izvr­še­na pri­mo­pre­da­ja pos­lo­va­nja²⁸. U obra­ća­nju direk­to­ra novo­os­no­va­nog podu­ze­ća tali­jan­skim držav­nim usta­no­va­ma s podru­čja rada i soci­jal­ne skr­bi, osi­gu­ra­va­ju­ćim kuća­ma, porez­nim vlas­ti­ma i nov­čar­skim kuća­ma rele­vant­nim za pos­lo­va­nje Zavo­da u proš­los­ti, navo­di se da je Zavod pro­mi­je­nio naziv u Grad­sko podu­ze­će Upra­va zgra­da te sto­ga on (direk­tor novo­os­no­va­nog podu­ze­ća) ima isklju­či­vo pra­vo pot­pi­sa i dava­nja ovla­šte­nja a svi pot­pi­si, ovla­šte­nja i puno­mo­ći upu­će­ni tim usta­no­va­ma iz biv­šeg Zavo­da izvan sna­ge su i sma­tra­ju se služ­be­no poni­šte­ni­ma²⁹.
U tre­nut­ku osni­va­nja sje­di­šte Zavo­da bilo je u zgra­di opći­ne na Trgu Riječ­ke rezo­lu­ci­je. Nisu pro­na­đe­ni pre­ciz­ni poda­ci o dalj­njim pre­mje­šta­ji­ma ure­da, osim da je tri­de­se­tih godi­na ured  bio na adre­si Pari­ni 2 (danas uli­ca Fiorel­lo la Guar­dia), a da 1938. godi­ne seli u novo­sa­gra­đe­nu zgra­du u uli­ci Tom­ma­seo 21/1 (danas zgra­da Poli­ci­je na adre­si Žrta­va fašiz­ma 3). U trav­nju 1945. godi­ne pre­fekt je nalo­žio pre­mje­štaj ure­da u zgra­du u uli­ci Zara 1 (Pala­zzo Adria)³⁰, gdje osta­je do svo­ga uki­da­nja.

2.2.    Gra­di­vo

Gra­di­vo je frag­men­tar­no, knji­ge nisu saču­va­ne, seri­je su necje­lo­vi­te. Poseb­no je malo spi­sa saču­va­no iz raz­dob­lja nakon rata.
Zna­čaj­na je sta­tus­na doku­men­ta­ci­ja iako pokri­va tek kra­će raz­dob­lje dje­lo­va­nja usta­no­ve (1936.–1940.). Sta­tut iz 1936. godi­ne saču­van je tek kao frag­men­tar­ni kon­cept, no nje­go­va inte­gral­na ver­zi­ja pohra­nje­na je u fon­du Pokra­jin­ski teh­nič­ki ure­di u Rije­ci³¹. Dos­ta rele­vant­nih poka­za­te­lja o radu Zavo­da može se pro­na­ći u Izvješ­ću o imo­vin­skom i admi­nis­tra­tiv­nom pre­us­troj­stvu  iz 1937. godi­ne.
Zapis­ni­ci sjed­ni­ca uprav­nog vije­ća (1929.–1940.) pru­ža­ju uvid u mode­le odlu­či­va­nja, nači­ne i uvje­te finan­ci­ra­nja pro­je­ka­ta i opće­ni­to u tadaš­nje eko­nom­ske vri­jed­nos­ti. Među nji­ma su upi­sa­ne i odlu­ke izvan­red­nog povje­re­ni­ka. Tako­đer, u zapis­ni­ci­ma su pred­stav­lje­ni pro­ra­ču­ni i zavr­š­ni raču­ni za niz godi­na što nadok­na­đu­je nedos­tat­nu finan­cij­sku doku­men­ta­ci­ju.
Po nešto većoj koli­či­ni izdva­ja se prav­na doku­men­ta­ci­ja o nekret­ni­na­ma koja je i po ras­po­nu godi­na rela­tiv­no cje­lo­vi­ta (1927.–1944.). Sadr­ži ugo­vo­re o pogod­ba­ma, zamje­na­ma, kupo­pro­da­ja­ma ili ustu­pa­nju nekret­ni­na Zavo­du te ugo­vo­re o naj­mu s pogod­bom o budu­ćoj pro­da­ji.
Od pro­je­ka­ta izgrad­nje saču­va­ni su spi­si o finan­ci­ra­nju ure­đe­nja Sta­rog gra­da i čet­vr­ti oko Željez­nič­kog kolo­dvo­ra (1932., 1933.), pro­je­ka­ta za uli­ce Doria, Tri­es­te i Tren­to (1933.–1940.) te nacrt­na doku­men­ta­ci­ja za 25 rad­nič­kih kuća na podru­čju S.Nicolò i za dvi­je kuće u uli­ci Doria. Na odr­ža­va­nje nekret­ni­na odno­se se samo dosjei popra­va­ka rat­nih ošte­će­nja na zgra­da­ma iz 1945. i 1946. godi­ne.
U saču­va­noj finan­cij­skoj doku­men­ta­ci­ji nešto veće raz­dob­lje obu­hva­ća­ju ugo­vo­ri o zaj­mu (1928.–1941.), dok je zavr­š­ni račun tek za jed­nu godi­nu (1941./1942.), nepot­pu­ne isplat­ne lis­te tako­đer (kuće­pa­zi­te­lji­ce 1945.). Tu su još i nak­na­de za soci­jal­no i miro­vin­sko osi­gu­ra­nje kuće­pa­zi­te­lji­ca (1944./1945.) te inven­tar pokret­ni­na (1944., 1945.). Šte­ta je što nisu saču­va­na dva regis­tra s pre­gle­dom nepo­kret­ne imo­vi­ne i opi­som svih zgra­da u vlas­niš­tvu te svim potreb­nim poda­ci­ma kao što su loka­ci­ja, katas­tar­ski i grun­tov­ni poda­ci, broj kato­va i sta­no­va te nji­ho­va vri­jed­nost. Oni se uvo­de u vri­je­me izvan­red­ne upra­ve u Zavo­du u jesen 1937. godi­ne kao ino­va­ci­ja u vođe­nju knji­go­vod­stva³².
Zbog necje­lo­vi­tos­ti fon­da teško bi bilo istra­ži­ti dje­lo­va­nje nje­go­va stva­ra­te­lja bez kon­zul­ta­ci­je dopun­skih izvo­ra. Kako su mu prve nadre­đe­ne razi­ne bila tije­la grad­ske i pokra­jin­ske vlas­ti, upra­vo su arhiv­ski fon­do­vi Opći­na Rije­ka, Riječ­ka pre­fek­tu­ra i Grad­ski narod­ni odbor Rije­ka, dos­tup­ni u Držav­nom arhi­vu u Rije­ci, prvi nepo­sred­ni izvo­ri za pro­uča­va­nje nje­go­ve povi­jes­ti. Fond Opći­na Rije­ka sadr­ži spi­se o osni­va­nju usta­no­ve, ime­no­va­nju uprav­nih tije­la, finan­ci­ra­nju, pro­ra­ču­ne 1940.–1943., zavr­š­ne raču­ne 1930.–1942., pro­gra­me rada  1933.–1935. godi­ne³³. U fon­du Riječ­ka pre­fek­tu­ra, osim spi­sa o osni­va­nju i ime­no­va­nji­ma čla­no­va uprav­nih tije­la, saču­va­ni su još i spi­si o zaj­mo­vi­ma, finan­ci­ra­nju odre­đe­nih pro­je­ka­ta, izgrad­nji puč­kih kuća, izvješ­ća i zavr­š­ni raču­ni³⁴. Fond Grad­ski narod­ni odbor Rije­ka od 1945. do 1947. godi­ne zanim­ljiv je, iako nedos­ta­tan, izvor zbog uvi­da u okol­nos­ti u koji­ma je stva­ra­telj fon­da pos­te­pe­no gasio svo­ju aktiv­nost³⁵ . Pro­jek­t­na doku­men­ta­ci­ja zgra­da koje je gra­dio Zavod pohra­nje­na je u fon­do­vi­ma Teh­nič­ki ured gra­da Rije­ke, Pokra­jin­ski teh­nič­ki ure­di u Rije­ci i Grad­ski gra­đev­ni ured Sušak. Osim toga, u tim fon­do­vi­ma čuva­ju se i spi­si koji se odno­se na dje­lat­nost stva­ra­te­lja odnos­no nje­go­vu komu­ni­ka­ci­ju s osta­lim nad­lež­nim tije­li­ma te opće­ni­to na ure­đe­nje pita­nja jav­ne izgrad­nje puč­kih kuća. Sva­ka­ko, fond Grad­sko podu­ze­će Upra­va zgra­da Rije­ka čiji stva­ra­telj je bio svo­je­vr­stan sljed­nik, a i novi upra­vi­telj imo­vi­ne biv­šeg Zavo­da, poseb­no u svom rani­jem raz­dob­lju, refe­ri­ra se na obli­ke uprav­lja­nja stam­be­nim zgra­da­ma koji su pret­ho­di­li.

Iako se ne radi o prvoj ini­ci­ja­ti­vi za izgrad­nju obje­ka­ta za siro­maš­ni­je slo­je­ve³⁶, Auto­nom­ni zavod za puč­ke kuće Kvar­ner­ske pokra­ji­ne bio je izu­zet­no važ­na usta­no­va. Dje­lo­vao je u druš­tve­nom sus­ta­vu koji je snaž­no poti­cao sta­no­grad­nju, pa je iz raz­dob­lja nje­go­va dje­lo­va­nja na licu gra­da ostao zna­ča­jan trag u veli­kom bro­ju izgra­đe­nih sta­no­va, grad­skih čet­vr­ti i stam­be­nih nase­lja. Sto­ga je gra­di­vo vri­je­dan izvor za izu­ča­va­nje povi­jes­ti lokal­ne arhi­tek­tu­re i urba­niz­ma. Dopri­nos stva­ra­te­lja moder­noj arhi­tek­tu­ri Rije­ke na podru­čju pod neka­daš­njom tali­jan­skom upra­vom već je teme­lji­to valo­ri­zi­ran u okvi­ru izlož­be Moder­na arhi­tek­tu­ra Rije­ke odr­ža­ne 1996. godi­ne u Moder­noj gale­ri­ji Rije­ka³⁷.
Osim toga, fond pru­ža uvid u pos­tav­ke fašis­tič­kog sus­ta­va, spe­ci­fič­no kroz pro­ble­ma­ti­ku jav­nih rado­va. Drža­va je kroz eko­no­mi­čan tip izgrad­nje i stro­ge odred­be o uvje­ti­ma naj­ma razvi­ja­la jedan tip druš­tve­ne skr­bi. Soci­jal­ni moti­vi u nekim  slu­ča­je­vi­ma bili su više sani­tar­ne nara­vi kao na pri­mje­ru Sta­rog gra­da. Odred­be u pro­pi­si­ma  nagla­ša­va­le su higi­jen­ske uvje­te što samo po sebi dos­ta govo­ri o dota­daš­njim uvje­ti­ma sta­no­va­nja. Opće­ni­to, kroz dje­lo­va­nje Zavo­da pra­ti se tež­nja sus­ta­va za pos­ti­za­njem višeg stam­be­nog stan­dar­da.

3. Grad­sko podu­ze­će Upra­va zgra­da Rije­ka
(1947.–1949., 1952.–1954.)

Arhiv­ski fond HR-DARi-738 saču­va­nim gra­di­vom pra­ti stvar­no raz­dob­lje dje­lo­va­nja stva­ra­te­lja, odnos­no nje­go­va dva raz­dob­lja: 1947.–1949., s pos­t­s­pi­si­ma koji se pro­te­žu i na 1950. godi­nu, te 1952.–1954. Nje­go­va koli­či­na je 7,4 d/m gra­di­va, od toga 3 knji­ge i 74 kuti­je. Opi­san je u sumar­nom inven­ta­ru nakon sre­đi­va­nja 2002. godi­ne³⁸.

3.1.    Uprav­na povi­jest

Grad­sko podu­ze­će Upra­va zgra­da Rije­ka osno­va­no je rje­še­njem taj­niš­tva Grad­skog narod­nog odbo­ra Rije­ka br. 847 od 6.3.1947. godi­ne. Na teme­lju rje­še­nja Odje­la finan­ci­ja Grad­skog narod­nog odbo­ra Rije­ka br. 5234 od 29.4.1947. godi­ne upi­sa­no je u regis­tar držav­nih pri­vred­nih podu­ze­ća pod bro­jem 9 kao držav­no pri­vred­no podu­ze­će lokal­nog zna­ča­ja³⁹. U pred­me­tu svog pos­lo­va­nja podu­ze­će je ima­lo isko­ri­šta­va­nje i uprav­lja­nje zgra­da­ma u držav­nom vlas­niš­tvu, kon­fis­ci­ra­nim, naci­ona­li­zi­ra­nim i zgra­da­ma pod pri­vre­me­nom upra­vom. Prav­ni okvir za uprav­lja­nje stam­be­nim zgra­da­ma do osni­va­nja podu­ze­ća čini­li su Odlu­ka AVNOJ-a o pri­je­la­zu u držav­no vlas­niš­tvo nepri­ja­telj­ske imo­vi­ne, o držav­noj upra­vi nad imo­vi­nom nepri­sut­nih oso­ba i o sek­ves­tru nad imo­vi­nom koju su oku­pa­tor­ske vlas­ti pri­sil­no otu­đi­le, od 21.11.1944. godi­ne⁴⁰, Odlu­ka Pred­sjed­niš­tva Narod­ne vla­de Hrvat­ske u spo­ra­zu­mu s Minis­tar­stvom finan­ci­ja, a na pri­jed­log Zemalj­ske upra­ve narod­nih doba­ra Fede­ral­ne Hrvat­ske o pre­da­ji zgra­da obu­hva­će­nih na osno­vu odlu­ke AVNOJ-a od 21.11.1944. na upra­vu Zemalj­skoj ban­ci za Hrvat­sku od 14.9.1945. godi­ne⁴¹ i Nared­ba Vla­de Narod­ne repu­bli­ke Hrvat­ske o pre­la­zu stam­be­nih zgra­da i gra­di­li­šta mjes­nog zna­ča­ja pod upra­vu mjes­nih odnos­no grad­skih narod­nih odbo­ra od 15.11.1946. godi­ne kojom pres­ta­je važi­ti odlu­ka od 14.9.1945. godi­ne⁴².
Podu­ze­će je bilo sljed­nik Ure­da za upra­vu nekret­ni­na Grad­ske upra­ve narod­nih doba­ra Rije­ka. To tije­lo držav­ne upra­ve od 1.11.1946. godi­ne u vlas­ti­tu nad­lež­nost pre­uzi­ma upra­vu kuća koju je do tada vodio pri­vat­ni upra­vi­telj Anton Jura­nić ovla­šten od Grad­skog narod­nog odbo­ra Rije­ka. U neko­li­ko mje­se­ci svog dje­lo­va­nja Ured za nekret­ni­ne daje ih na upra­vu pri­vat­nom upra­vi­te­lju Boži Dobri­la koji to čini po nje­go­vim upu­ta­ma i pod nje­go­vim nad­zo­rom.
Stva­ra­telj u svom prvom raz­dob­lju dje­lu­je do 16.12.1949. godi­ne a pre­ma odlu­ci  Narod­nog odbo­ra gra­da Rije­ke o uki­da­nju Grad­skog podu­ze­ća Upra­va zgra­da Rije­ka i stav­lja­nju u lik­vi­da­ci­ju⁴³. Umjes­to jed­nog podu­ze­ća za cije­li grad osno­va­na su rje­še­nji­ma odnos­nih rajon­skih narod­nih odbo­ra tri rajon­ska podu­ze­ća koja su pre­uze­la na uprav­lja­nje zgra­de na svom podru­čju.
Lik­vi­da­ci­ju podu­ze­ća tije­kom 1950. godi­ne pro­vo­di komi­si­ja za to zadu­že­na, i kako se u gra­di­vu može vidje­ti, dije­li jedan dio per­so­nal­nih i finan­cij­skih pos­lo­va s novos­no­va­nim rajon­skim podu­ze­ći­ma.
Podu­ze­ća Upra­va zgra­da I., II. i III. rajo­na dje­lu­ju do 1.4.1952. godi­ne kada ula­ze u sas­tav tada opet osno­va­nog Grad­skog podu­ze­ća Upra­va zgra­da Rije­ka. Osno­va­no je rje­še­njem Narod­nog odbo­ra gra­da Rije­ke br. 659 na sjed­ni­ci odr­ža­noj 31.3.1952. godi­ne, a upi­sa­no je u regis­tar držav­nih pri­vred­nih podu­ze­ća na stra­ni 120 pod red­nim br. 1⁴⁴. U svo­joj nad­lež­nos­ti, osim uprav­lja­nja držav­nim i pri­vat­nim zgra­da­ma, zgra­da­ma u suv­las­niš­tvu, ima i zgra­de pod hipo­te­kom prim­lje­ne od Držav­ne inves­ti­ci­one ban­ke do lik­vi­da­ci­je duga. Podu­ze­će je ima­lo svo­ju limar­sku, zidar­sku, sto­lar­sku i sobos­li­kar­sku radi­oni­cu do kolo­vo­za 1953. godi­ne kada Narod­ni odbor gra­da Rije­ke dono­si odlu­ku o osni­va­nju zanat­skih podu­ze­ća Limar, Sto­lar i Zidar iz dota­daš­njih radi­oni­ca⁴⁵.
U stu­de­nom 1953. godi­ne iz nazi­va podu­ze­ća bri­še se ozna­ka “grad­sko” pa naziv od tada gla­si Podu­ze­će Upra­va zgra­da Rije­ka⁴⁶.
Stva­ra­telj pres­ta­je s pos­lo­va­njem 31.3.1954. godi­ne na teme­lju rje­še­nja Narod­nog odbo­ra gra­da Rije­ke br. 18605/54 jer se uvo­di novi model uprav­lja­nja zgra­da­ma osni­va­njem stam­be­nih zajed­ni­ca „Zamet“, „Potok“, „Dolac“, „Koza­la“, „Sušak“ i „Voljak“⁴⁷.
Osni­va­nje i dje­lo­va­nje stva­ra­te­lja prav­no je ute­me­lje­no u Osnov­nom zako­nu o držav­nim pri­vred­nim podu­ze­ći­ma iz 1946. godi­ne⁴⁸, Ured­bi o regis­tra­ci­ji držav­nih pri­vred­nih podu­ze­ća⁴⁹ i Pra­vil­ni­ku o regis­tra­ci­ji držav­nih pri­vred­nih podu­ze­ća iz 1946. godi­ne⁵⁰, Osnov­nom zako­nu o uprav­lja­nju držav­nim pri­vred­nim podu­ze­ći­ma i višim pri­vred­nim udru­že­nji­ma od stra­ne rad­nih kolek­ti­va iz 1950 godi­ne⁵¹ i Ured­bi o osni­va­nju podu­ze­ća i rad­nja iz 1953. godi­ne⁵². Pre­ma kon­cep­tu Pra­vi­la o orga­ni­za­ci­ji i radu Grad­skog podu­ze­ća Upra­va zgra­da Rije­ka iz 1952. godi­ne⁵³, podu­ze­će pos­lu­je na teme­lju Ured­be o pri­vred­nim podu­ze­ći­ma (?)⁵⁴.
Podu­ze­će je u skla­du s tada vla­da­ju­ćim mode­lom uprav­lja­nja gos­po­dar­stvom od stra­ne tije­la upra­ve bilo pod tzv. admi­nis­tra­tiv­no­ope­ra­tiv­nim ruko­vod­stvom Povje­re­niš­tva komu­nal­nih pos­lo­va Grad­skog narod­nog odbo­ra Rije­ka do siječ­nja 1949. godi­ne kada pre­la­zi pod nad­lež­nost Povje­re­niš­tva za sta­no­ve. U dru­gom raz­dob­lju nje­go­vog dje­lo­va­nja od 1952. do 1954. godi­ne nadre­đe­no tije­lo bio mu je Savjet za komu­nal­ne pos­lo­ve Narod­nog odbo­ra gra­da Rije­ke.
Nisu saču­va­na pra­vi­la podu­ze­ća iz prvog raz­dob­lja nje­go­va dje­lo­va­nja, od 1947. do 1949. godi­ne, ali je kroz she­ma­ti­zam rad­nih mjes­ta i duž­nos­ti iz 1949. godi­ne⁵⁵, vid­ljiv orga­ni­za­cij­ski ustroj podu­ze­ća. Na nje­go­vom čelu bio je direk­tor kome su izrav­no podre­đe­ni taj­niš­tvo, per­so­nal­na služ­ba, izvid­ni­ci i dos­tav­lja­či. U taj­niš­tvu rade taj­nik, prav­nik, dje­lat­nik koji vodi urudž­be­ni zapis­nik i služ­be­nik zadu­žen za osi­gu­ra­nje obje­ka­ta. Per­so­nal­na služ­ba ima refe­ren­ta i činov­ni­ka. Uz nave­de­ne služ­be u sas­ta­vu podu­ze­ća su još knji­go­vod­stvo i teh­nič­ki ured. Pod nad­lež­noš­ću teh­nič­kog ure­da su skla­di­šte, lima­ri, zida­ri, sto­la­ri i sobos­li­kar. U lip­nju 1949. godi­ne u podu­ze­ću je radi­lo 44 namje­šte­ni­ka i 22 rad­ni­ka, ali se zbog stal­nog pro­ši­re­nja opse­ga pos­la pove­ća­va­la potre­ba za dodat­nom rad­nom sna­gom. Samo od 1.1. do 31.5.1949. godi­ne podu­ze­će je pre­uze­lo na upra­vu 1670 obje­ka­ta⁵⁶ .
Orga­ni­za­cij­ski ustroj  bit­no se ne mije­nja ni u raz­dob­lju od 1952. do 1954. godi­ne, osim što se uvo­đe­njem samo­uprav­lja­nja uvo­di novi model ruko­vo­đe­nja i odlu­či­va­nja. Pre­ma kon­cep­tu pra­vi­la iz 1952. godi­ne⁵⁷, direk­to­ra kao naj­od­go­vor­ni­ju oso­bu pos­tav­lja narod­ni odbor na pri­jed­log Savje­ta za komu­nal­ne pos­lo­ve, a odgo­vo­ran je uprav­nom odbo­ru podu­ze­ća i pre­ko nje­ga rad­nič­kom savje­tu i rad­nom kolek­ti­vu. U nad­lež­nos­ti mu je spro­vo­đe­nje nji­ho­vih zaklju­ča­ka. Pred­la­že finan­cij­ski plan, raz­ra­đu­je pla­no­ve dobi­ve­ne od nadre­đe­nih, orga­ni­zi­ra rad podu­ze­ća, ruko­vo­di admi­nis­tra­ci­jom i finan­cij­skim pos­lo­va­njem, orga­ni­zi­ra stal­nu evi­den­ci­ju i kon­tro­lu finan­cij­skog pos­lo­va­nja. U ime podu­ze­ća ima pra­vo skla­pa­ti pos­lov­ne ugo­vo­re i ras­po­la­ga­ti finan­cij­skim sred­stvi­ma. Upra­vu podu­ze­ća čine taj­niš­tvo, raču­no­vod­stvo i teh­nič­ki odjel⁵⁸. U Taj­niš­tvu je naj­od­go­vor­ni­ja oso­ba prav­nik. Služ­be u Taj­niš­tvu su pisar­ni­ca, per­so­nal­na služ­ba i evi­den­ci­ja pazi­ku­ća, osi­gu­ra­nje i admi­nis­tra­ci­ja zgra­da uz dos­tav­lja­ča, eko­no­mat, izvid­ni­ci i dak­ti­lo­graf. Teh­nič­ki refe­rent vodi isto­ime­ni odjel uz pomoć služ­be­ni­ka, ruko­vo­di radi­oni­ca­ma i pri­ma narudž­be za poprav­ke sta­no­va. Pos­lov­ne jedi­ni­ce bile su pri­je nave­de­ne radi­oni­ce do nji­ho­va odva­ja­nja iz sas­ta­va podu­ze­ća, i skla­di­šte.
Sje­di­šte podu­ze­ća u prvim godi­na­ma dje­lo­va­nja bilo je  na Trgu Dan­te 7/1 (danas Trg Repu­bli­ke Hrvat­ske) na kojoj je sje­di­šte imao i pret­hod­nik podu­ze­ća, Ured za upra­vu nekret­ni­na Grad­ske upra­ve narod­nih doba­ra Rije­ka. Pono­vo osno­va­no podu­ze­će 1952. godi­ne smje­šte­no je na Trgu Vla­di­mi­ra Gor­ta­na 2 (danas Trg Riječ­ke rezo­lu­ci­je), a 1953. godi­ne podu­ze­će seli na adre­su Dolac 8.

3.2.    Gra­di­vo

U fon­du je gra­di­vo podi­je­lje­no na prvo (1947.–1949.) i dru­go raz­dob­lje dje­lo­va­nja stva­ra­te­lja (1952.–1954.). To se odno­si na knji­ge kao i na spi­se i pos­t­s­pi­se. U pos­t­s­pi­si­ma je finan­cij­ska doku­men­ta­ci­ja tije­la koja su pro­vo­di­la lik­vi­da­ci­ju nakon prvog (1950.) i dru­gog uki­da­nja (1954.) podu­ze­ća. Unu­tar općih spi­sa vođe­nih po kores­pon­den­ti­ma iz prvog raz­dob­lja dje­lo­va­nja stva­ra­te­lja nala­ze se i spi­si Ure­da za nekret­ni­ne Grad­ske upra­ve narod­nih doba­ra Rije­ka s kra­ja 1946. i počet­ka 1947. godi­ne koje je stva­ra­telj nas­li­je­dio i vje­ro­jat­no zadr­žao zbog ope­ra­tiv­nih potre­ba. Iako se radi o gra­di­vu dru­gog stva­ra­te­lja sre­đi­va­njem su iz funk­ci­onal­nih raz­lo­ga tamo i ostav­lje­ni.
Nedos­ta­ju zna­čaj­ni dije­lo­vi fon­da, pri­je sve­ga pomoć­ne knji­ge i regis­tri zgra­da (u gra­di­vu je pro­na­đen poda­tak da su vođe­ni) te sta­tus­na doku­men­ta­ci­ja iz prvog raz­dob­lja dje­lo­va­nja stva­ra­te­lja. Zapis­ni­ci sjed­ni­ca nisu saču­va­ni u pot­pu­nos­ti. Opći spi­si i prav­na doku­men­ta­ci­ja su frag­men­tar­ni. U finan­cij­skim spi­si­ma nedos­ta­ju pro­ra­ču­ni i zavr­š­ni raču­ni, a i isplat­ne lis­te su necje­lo­vi­te.
Glav­ni­nu fon­da i nje­gov naj­cje­lo­vi­ti­ji dio čini evi­den­ci­ja nekret­ni­na od 1700 dosjea (kar­te­la) obje­ka­ta pod upra­vom podu­ze­ća ili 66 arhiv­skih kuti­ja. Veći­na je vođe­na pod ime­nom ili nazi­vom dota­daš­njeg vlas­ni­ka. Sadr­že rje­še­nja o pre­da­ji obje­ka­ta na upra­vu, rje­še­nja o kon­fi­ska­ci­ja­ma ili naci­ona­li­za­ci­ja­ma, podat­ke iz grun­tov­ni­ce, opi­se sta­nja nekret­ni­na, popi­se sta­na­ra, ugo­vo­re o naj­mu i zapis­ni­ke o zate­če­nom sta­nju sta­no­va te poli­ce osi­gu­ra­nja. Naj­ve­ći dio njih for­mi­ran je u prvom raz­dob­lju dje­lo­va­nja stva­ra­te­lja i vođen do uki­da­nja podu­ze­ća 1954. godi­ne. Dosjei su onaj dio gra­di­va koji je selio ovis­no o adre­si objek­ta kad se podu­ze­će 1950. godi­ne raz­dvo­ji­lo na tri rajon­ska i kad su se ona opet spa­ja­la u jed­no 1952. godi­ne. Tome svje­do­če pro­mje­ne bro­je­va obje­ka­ta i dosjea kao i spi­si udru­že­ni u nji­ma. Tim naj­sta­ri­jim dosje­ima pri­dru­ži­va­ni su kroz vri­je­me novi­ji s nešto druk­či­jim ozna­ka­ma, a bez obzi­ra u kojem podu­ze­ću su for­mi­ra­ni, na kra­ju su se stek­li u isto­me nizu. U veli­kom bro­ju dosjea saču­va­ni su i doku­men­ti koje je vodio pri­vat­ni upra­vi­telj ovla­šten od Ure­da za nekret­ni­ne Grad­ske upra­ve narod­nih doba­ra Rije­ka kao pret­hod­nik stva­ra­te­lja. Podu­ze­će je od Ure­da za nekret­ni­ne Grad­ske upra­ve narod­nih doba­ra nas­li­je­di­lo i dosjee obje­ka­ta koji su ubr­zo pos­li­je osni­va­nja podu­ze­ća vra­će­ni vlas­ni­ci­ma.
Kako nisu saču­va­na izvor­na kaza­la, a i dosjei su pre­tr­pje­li više orga­ni­za­cij­skih pro­mje­na i ured­skih sus­ta­va, popi­sa­ni su i sre­đe­ni pre­ma abe­ced­nom redu pre­zi­me­na ili nazi­va vlas­ni­ka, tadaš­njih ili biv­ših. To je bio naj­ra­ci­onal­ni­ji pris­tup jer su dosjei više-manje bili već na taj način gru­pi­ra­ni. Dosjei nekret­ni­na bez ime­no­va­nih vlas­ni­ka ili pod kon­do­mi­ni­jem popi­sa­ni su i sre­đe­ni pre­ma abe­ced­nom redu nazi­va uli­ca. U gra­di­vu se nala­ze i frag­men­ti dosjea nekret­ni­na neiden­ti­fi­ci­ra­nih vlas­ni­ka koji su popi­sa­ni i tako­đer sre­đe­ni pre­ma abe­ced­nom redu nazi­va uli­ca. Pri­je­pi­si grun­tov­nih izva­da­ka koji ne pri­pa­da­ju nijed­nom dosjeu sre­đe­ni su pre­ma abe­ced­nom redu pre­zi­me­na vlas­ni­ka.
Gra­di­vo ovog fon­da ima zna­čaj­nu ope­ra­tiv­nu vri­jed­nost. Dosjei nekret­ni­na sadr­že podat­ke koris­ne u ostva­ri­va­nju imo­vin­skih pra­va biv­ših vlas­ni­ka i sta­na­ra, a osob­ni dosjei dje­lat­ni­ka kao i isplat­ne lis­te još uvi­jek u ostva­ri­va­nju pra­va iz rad­nih odno­sa.
Tako­đer, fond je izvor za prav­no­po­vi­jes­na istra­ži­va­nja ranog pos­li­je­rat­nog raz­dob­lja. Radi se o vre­me­nu kad je dove­den u pita­nje ins­ti­tut pri­vat­nog vlas­niš­tva, odu­zi­ma­njem imo­vi­ne i pri­sva­ja­njem sebi drža­va je arbi­trar­no kaž­nja­va­la i/ili uvo­di­la nove druš­tve­ne odno­se i prav­ne ins­ti­tu­te. Osim odu­zi­ma­nja imo­vi­ne kao raz­log pre­uzi­ma­nja nekret­ni­na od stra­ne stva­ra­te­lja čes­to se jav­lja i nje­no napu­šta­nje zbog opti­ra­nja za Ita­li­ju što govo­ri o spe­ci­fič­nim druš­tve­nim i poli­tič­kim okol­nos­ti­ma u Rije­ci toga vre­me­na. Gra­di­vo ovog fon­da pre­ko poda­ta­ka o sta­rim vlas­ni­ci­ma i novim naj­mo­prim­ci­ma može ilus­tri­ra­ti inten­zi­tet demo­graf­skih pro­mje­na koje su zahva­ti­le Rije­ku u to vri­je­me. O inten­zi­te­tu doga­đa­nja govo­ri i visok broj saču­va­nih dosjea koji bi mogao pos­lu­ži­ti za sta­tis­tič­ka istra­ži­va­nja struk­tu­re opi­sa­nih vlas­nič­kih pro­mje­na.
Pro­cje­ne vri­jed­nos­ti nekret­ni­na sadr­ža­ne u nji­ho­vim dosje­ima kao i izno­si sta­na­ri­na upu­ću­ju na ono­vre­me­ne eko­nom­ske vri­jed­nos­ti.

4. Rajon­ska podu­ze­ća Upra­va zgra­da Rije­ka
(1950.–1952.)

Ovaj zbir­ni arhiv­ski fond sa sig­na­tu­rom HR-DARi-739 sadr­ži 0,41 d/m tj. 3 knji­ge i 4 kuti­je gra­di­va tri rajon­ska podu­ze­ća za upra­vu zgra­da (Podu­ze­će Upra­va zgra­da I. rajo­na Rije­ka, Podu­ze­će Upra­va zgra­da II. rajo­na Rije­ka, Podu­ze­će Upra­va zgra­da III. rajo­na Rije­ka) nas­ta­lo u raz­dob­lju nji­ho­va dje­lo­va­nja od počet­ka 1950. do kra­ja ožuj­ka 1952. godi­ne. Sre­đen je i opi­san u sumar­nom inven­ta­ru 2002. godi­ne⁵⁹.
Moglo bi se reći da zbog orga­ni­za­cij­skih, prav­no­uprav­nih i sadr­žaj­nih veza ovaj fond pred­stav­lja među­fa­zu ili goto­vo jed­nu fazu u dje­lo­va­nju Grad­skog podu­ze­ća Upra­va zgra­da Rije­ka, opi­sa­nog u pret­hod­nom poglav­lju. Grad­sko podu­ze­će Upra­va zgra­da Rije­ka bio je pred­nik i sljed­nik  rajon­skim podu­ze­ći­ma kao i model nji­ho­voj orga­ni­za­ci­ji i admi­nis­tra­ci­ji.

4.1.    Uprav­na povi­jest

Tri rajon­ska podu­ze­ća Upra­va zgra­da u Rije­ci osno­va­na su nakon što je 16.12.1949. godi­ne Narod­ni odbor gra­da Rije­ke donio rje­še­nje o uki­da­nju Grad­skog podu­ze­ća Upra­va zgra­da Rije­ka⁶⁰.
Na sjed­ni­ci Narod­nih odbo­ra I. rajo­na Rije­ka odr­ža­noj 27.12.1949. godi­ne pri­hva­ćen je pri­jed­log  da se for­mi­ra Podu­ze­će Upra­va zgra­da I. rajo­na Rije­ka⁶¹. Podu­ze­će je osno­va­no 10.1.1950. godi­ne⁶². Tije­lo nje­mu nadre­đe­no bilo je Povje­re­niš­tvo stam­be­nih pos­lo­va odnos­nog narod­nog odbo­ra da bi od svib­nja 1951. godi­ne to pos­ta­lo Povje­re­niš­tvo komu­nal­nih pos­lo­va.
Podu­ze­će Upra­va zgra­da II. rajo­na Rije­ka osno­va­no je rje­še­njem Narod­nog odbo­ra II. rajo­na Rije­ka od 27.12.1949. godi­ne br. 24054/1949⁶³. Bilo je pod admi­nis­tra­tiv­no­ope­ra­tiv­nim ruko­vod­stvom Povje­re­niš­tva komu­nal­nih pos­lo­va Narod­nog odbo­ra II. rajo­na do stu­de­nog 1950. godi­ne kada pre­la­zi pod nad­lež­nost Povje­re­niš­tva za stam­be­na pita­nja.
Odlu­ku o osni­va­nju Podu­ze­ća Upra­va zgra­da III. rajo­na  Rije­ka doni­je­la je skup­šti­na Narod­nog odbo­ra III. rajo­na Rije­ka na svom zasje­da­nju odr­ža­nom 30.12.1949. godi­ne⁶⁴. Do stu­de­nog 1950. godi­ne admi­nis­tra­tiv­no-ope­ra­tiv­ni ruko­vo­di­lac podu­ze­ću bilo je Povje­re­niš­tvo komu­nal­nih pos­lo­va Narod­nog odbo­ra III. rajo­na, a od tada Povje­re­niš­tvo za sta­no­ve.
U pred­me­tu svog pos­lo­va­nja podu­ze­ća su ima­la  uprav­lja­nje zgra­da­ma u držav­nom vlas­niš­tvu, kon­fis­ci­ra­nim, naci­ona­li­zi­ra­nim i zgra­da­ma pod pri­vre­me­nom upra­vom na podru­čju svog rajo­na. Podru­čje I. rajo­na obu­hva­ća­lo je zapad­ni dio gra­da s oko­li­com, odnos­no Zamet, Kos­ta­be­lu, Šku­ri­nje, Pehlin, Srdo­če, Matu­lje (dio?). U podru­čje II. rajo­na ula­zi­lo je sre­di­šte gra­da sa zapad­ne oba­le Rje­či­ne s Bel­ve­de­rom, Koza­lom i Dre­no­vom.  Podru­čje III. rajo­na bio je Sušak. Osni­va­nje i dje­lo­va­nje stva­ra­te­lja ute­me­lje­no je u Osnov­nom zako­nu o držav­nim pri­vred­nim podu­ze­ći­ma iz 1946. godi­ne⁶⁵, Ured­bi o regis­tra­ci­ji držav­nih pri­vred­nih podu­ze­ća⁶⁶ i Pra­vil­ni­ku o regis­tra­ci­ji držav­nih pri­vred­nih podu­ze­ća iz 1946. godi­ne⁶⁷, te Osnov­nom zako­nu o uprav­lja­nju držav­nim pri­vred­nim podu­ze­ći­ma i višim pri­vred­nim udru­že­nji­ma od stra­ne rad­nih kolek­ti­va iz 1950 godi­ne⁶⁸.
Kako se vidi iz zapis­ni­ka sjed­ni­ca rajon­skih narod­nih odbo­ra, podu­ze­ća dje­lu­ju sa znat­nim pote­ško­ća­ma do 1.4.1952. godi­ne kada ula­ze u sas­tav tada pono­vo osno­va­nog jed­nog Grad­skog podu­ze­ća Upra­va zgra­da Rije­ka nad­lež­nog za cije­li grad⁶⁹. Osno­vao ga je Narod­ni odbor gra­da Rije­ke rje­še­njem br. 659 na sjed­ni­ci odr­ža­noj 31.3.1952. godi­ne⁷⁰.
Nisu saču­va­na pra­vi­la podu­ze­ća, ali se i iz she­ma­tiz­ma rad­nih mjes­ta i duž­nos­ti Podu­ze­ća Upra­va zgra­da I. rajo­na može ste­ći uvid u orga­ni­za­cij­ski ustroj rajon­skih podu­ze­ća⁷¹. Iz nje­ga se vidi slič­nost u orga­ni­za­ci­ji s pret­hod­ni­kom Grad­skim podu­ze­ćem Upra­va zgra­da Rije­ka. Direk­tor uprav­lja podu­ze­ćem uz pomoć uprav­nog odbo­ra i rad­nič­kog savje­ta. Pomoć­nik direk­to­ra je ujed­no šef teh­nič­kog odje­la. Taj­niš­tvo vodi kores­pon­den­ci­ju, obav­lja per­so­nal­ne pos­lo­ve, sas­tav­lja ugo­vo­re o radu, vodi pre­hram­be­ne kar­te i pismo­hra­nu. Za evi­den­ci­ju zgra­da zadu­žen je admi­nis­tra­tor i on sura­đu­je s izvi­đa­či­ma radi uvi­da u situ­aci­ju oko sta­no­va. Prav­nik zas­tu­pa podu­ze­će u prav­nim pos­lo­vi­ma, rje­ša­va pos­lo­ve u vezi Držav­ne inves­ti­ci­one ban­ke te vodi utu­ži­va­nja nepla­će­nih sta­na­ri­na. Osim opi­sa­nih općih pos­lo­va osta­le služ­be u podu­ze­ću su knji­go­vod­stvo i teh­nič­ki odjel. Teh­nič­ki ured orga­ni­zi­ra i vrši poprav­ke u sta­no­vi­ma i na zgra­da­ma. Rad­ne nalo­ge daje teh­nič­ki refe­rent koji vodi potreb­ne evi­den­ci­je i vrši izvi­de na tere­nu. Nje­mu su podre­đe­ni skla­di­štar, zida­ri, sto­la­ri, sobos­li­ka­ri i jedan pomoć­ni rad­nik.
Sje­di­šte Podu­ze­ća Upra­va zgra­da I. rajo­na bilo je na adre­si Duiz 60 (danas Kre­ši­mi­ro­va uli­ca), a Podu­ze­ća Upra­va zgra­da II. rajo­na  na Trgu Vla­di­mi­ra Gor­ta­na 2 (danas Trg Riječ­ke rezo­lu­ci­je). Podu­ze­će Upra­va zgra­da III. rajo­na 1950. godi­ne ima­lo je sje­di­šte u Stro­s­smaye­ro­voj 20, a 1951. godi­ne na Trgu Moše Pija­de 7 (danas Trg bra­će Mažu­ra­ni­ća).

4.2.    Gra­di­vo

Gra­di­vo je frag­men­tar­no. Opće­ni­to nedos­ta­ju pomoć­ne knji­ge, sta­tus­na doku­men­ta­ci­ja, zapis­ni­ci sjed­ni­ca i regis­tri zgra­da te za podu­ze­ća I. i II. rajo­na matič­ne knji­ge rad­ni­ka. Nije saču­van veći dio općih spi­sa. Necje­lo­vi­ta je finan­cij­ska doku­men­ta­ci­ja. Naj­ma­nje je saču­va­no gra­di­va Podu­ze­ća Upra­va zgra­da III. rajo­na.
Dosjei nekret­ni­na su, kako je već opi­sa­no,  pohra­nje­ni u fon­du Grad­sko podu­ze­će Upra­va zgra­da Rije­ka koje ih je 1952. godi­ne pre­uze­lo i nas­ta­vi­lo vodi­ti. Od evi­den­ci­je zgra­da u fon­du su pre­os­ta­la, za podru­čje I. rajo­na rje­še­nja Kotar­skog suda u Rije­ci o upi­su podu­ze­ća orga­nom uprav­lja­nja u zem­ljiš­ne knji­ge i popi­si obje­ka­ta opte­re­će­nih pra­vom zalo­ga u korist Držav­ne inves­ti­ci­one ban­ke, odnos­no samo jedan popis, a za podru­čje II. rajo­na pri­jed­lo­zi podu­ze­ća Kotar­skom sudu u Rije­ci za upis podu­ze­ća u zem­ljiš­ne knji­ge orga­nom uprav­lja­nja, rje­še­nja Kotar­skog suda u Rije­ci po istom pita­nju i poda­ci Držav­ne inves­ti­ci­one ban­ke o hipo­te­ka­ma koje tere­te zgra­de pod upra­vom.
Iako frag­men­tar­no, gra­di­vo ovog fon­da ima odre­đe­nu ope­ra­tiv­nu vri­jed­nost. Evi­den­ci­ja zgra­da dje­lo­mič­no pru­ža uvid u imo­vin­ska pra­va biv­ših vlas­ni­ka, a per­so­nal­na doku­men­ta­ci­ja (matič­ne knji­ge i evi­den­ci­je dje­lat­ni­ka te osob­ni dosjei dje­lat­ni­ka, ugo­vo­ri o radu i kon­trol­ni osob­ni lis­to­vi) poten­ci­jal­no je koris­na u ostva­ri­va­nju pra­va iz rad­nih odno­sa.
Kako su rajon­ska podu­ze­ća Upra­va zgra­da u Rije­ci bila pod nad­lež­noš­ću povje­re­ni­šta­va rajon­skih narod­nih odbo­ra, arhiv­ski fon­do­vi Narod­ni odbor I. rajo­na — Rije­ka, Narod­ni odbor II. rajo­na — Rije­ka i Narod­ni odbor III. rajo­na — Rije­ka mogu pru­ži­ti dodat­ne infor­ma­ci­je o nji­ho­vom dje­lo­va­nju. Kako je već istak­nu­to, dije­lo­vi ovog fon­da inte­gral­ni su dio arhiv­skog fon­da Grad­sko podu­ze­će Upra­va zgra­da Rije­ka koji zna­čaj­no nadok­na­đu­je nje­go­vu infor­ma­cij­sku frag­men­tar­nost u samom pred­me­tu pos­lo­va­nja.

5. Stam­be­ne zajed­ni­ce u Rije­ci
(1954. — 1964.)

U zbir­nom fon­du sa sig­na­tu­rom HR-DARi-746  čuva se gra­di­vo više stva­ra­te­lja, niza što upra­va stam­be­nih zajed­ni­ca što stam­be­nih upra­va odnos­no stam­be­nih zajed­ni­ca u vre­men­skom ras­po­nu od deset godi­na (1954.–1964.). Radi se o Stam­be­noj upra­vi “Cen­tar” Rije­ka (gra­di­vo iz 1955.), Upra­vi stam­be­ne zajed­ni­ce “Dolac” Rije­ka (1954.), Upra­vi stam­be­ne zajed­ni­ce “Koza­la” Rije­ka (1955.), Stam­be­noj zajed­ni­ci “Koza­la” Rije­ka (1958.–1964.), Stam­be­noj zajed­ni­ci “Lju­de­vit Mate­šić” Rije­ka (1961., 1962.), Upra­vi stam­be­ne zajed­ni­ce “Potok” Rije­ka (1954.), Upra­vi stam­be­ne zajed­ni­ce “Sušak” – Rije­ka (1954.), Stam­be­noj upra­vi “Sušak” Rije­ka (1955.–1959.), Upra­vi stam­be­ne zajed­ni­ce “Vojak” – Rije­ka⁷² (1954.), Upra­vi stam­be­ne zajed­ni­ce “Zamet” — Rije­ka (1954.) i Stam­be­noj upra­vi “Zamet”- Rije­ka (1955.–1958.). Ukup­na koli­či­na gra­di­va je 16 knji­ga, 28 kuti­ja odnos­no 2,94 d/m. Fond je sre­đen i opi­san u sumar­nom inven­ta­ru 2003. godi­ne, a nak­nad­no pre­uze­to gra­di­vo u dodat­ku inven­ta­ra 2006. godi­ne⁷³.

5.1.    Uprav­na povi­jest

Nared­bom Narod­nog odbo­ra gra­da Rije­ke o for­mi­ra­nju stam­be­nih zajed­ni­ca⁷⁴ od 12.3.1954. godi­ne, na podru­čju gra­da Rije­ke osni­va se šest stam­be­nih zajed­ni­ca: “Zamet”, “Potok”, “Dolac”, “Koza­la”, “Sušak” i “Voljak”. Zakon­ski su defi­ni­ra­ne kao tije­la druš­tve­nog uprav­lja­nja odre­đe­nim bro­jem stam­be­nih zgra­da i zem­ljiš­nih tere­na na koji­ma su zgra­de podig­nu­te što je pro­mje­na u odno­su na dota­daš­nji model uprav­lja­nja zgra­da­ma putem grad­skih podu­ze­ća.  Uprav­lja­nje zgra­da­ma od stra­ne opći­na i sta­na­ra pre­ko kuć­nih savje­ta i stam­be­nih zajed­ni­ca uve­de­no je savez­nom Ured­bom o uprav­lja­nju stam­be­nim zgra­da­ma iz 1953. godi­ne⁷⁵, a na njoj se zas­ni­va i grad­ska Odlu­ka o orga­ni­ma uprav­lja­nja stam­be­nim zgra­da­ma na podru­čju gra­da Rije­ke od 5.2.1954. godi­ne⁷⁶.
Pre­ma Ured­bi o uprav­lja­nju stam­be­nim zgra­da­ma iz 1953. godi­ne stam­be­na zajed­ni­ca je prav­na oso­ba, nosi­lac pra­va i obve­za iz ugo­vo­ra o kori­šte­nju sta­no­va i dru­gih ugo­vo­ra veza­nih za uprav­lja­nje i odr­ža­va­nje zgra­da. Pos­lo­ve admi­nis­tra­ci­je stam­be­ne zajed­ni­ce vrši nje­zi­na upra­va. Ona ju zas­tu­pa i u imo­vin­sko­prav­nim odno­si­ma pre­ko šefa upra­ve kojeg bira narod­ni odbor. Savjet stam­be­ne zajed­ni­ce sači­nja­va­ju pred­stav­ni­ci svih kuć­nih savje­ta jed­ne stam­be­ne zajed­ni­ce. Nad­zor nad uprav­lja­njem i odr­ža­va­njem stam­be­nih zgra­da vrši stam­be­na ins­pek­ci­ja narod­nog odbo­ra. U stam­be­nu zajed­ni­cu uklju­če­ne su i zgra­de u pri­vat­nom vlas­niš­tvu sa više od dva sta­na. Ured­ba pre­ci­zi­ra nad­lež­nost kuć­nih savje­ta, upra­ve i savje­ta. Upra­va se bri­ne o zako­ni­tos­ti rada stam­be­ne zajed­ni­ce, skla­pa ugo­vo­re o kori­šte­nju sta­no­va, pri­ma i daje otka­ze ugo­vo­ra, skla­pa ugo­vo­re veza­ne za odr­ža­va­nje zgra­da, evi­den­ti­ra sta­no­ve, napla­ću­je sta­na­ri­nu, sas­tav­lja pri­jed­log godiš­njeg pro­ra­ču­na i zavr­š­nog raču­na kojeg pod­no­si savje­tu, osi­gu­ra­va zgra­de i dru­go. Broj služ­be­ni­ka odre­đu­je i pos­tav­lja ih savjet stam­be­ne zajed­ni­ce kao što odlu­ču­je i o nji­ho­vim pri­ma­nji­ma. Savjet vrši nad­zor nad radom upra­ve, dono­si godiš­nji pro­ra­čun i zavr­š­ni račun, vrši izbor i opo­ziv mirov­nog vije­ća koji je nad­le­žan za rje­ša­va­nje spo­ro­va izme­đu sta­na­ra i upra­ve.
Ured­ba o izmje­na­ma i dopu­na­ma nave­de­ne ured­be iz srp­nja 1954. godi­ne⁷⁷ dono­si pro­mje­ne u nad­lež­nos­ti kuć­nih savje­ta, upra­va i savje­ta. Stam­be­na upra­va (ne više upra­va stam­be­ne zajed­ni­ce) može vrši­ti pos­lo­ve za dvi­je ili više stam­be­nih zajed­ni­ca. Osim admi­nis­tra­tiv­nih pos­lo­va može vrši­ti i dru­ge uprav­ne pos­lo­ve iz nad­lež­nos­ti narod­nog odbo­ra koje on na nju pre­ne­se. Uz stam­be­nu zajed­ni­cu  i kuć­ni savje­ti su nosi­te­lji pra­va i obve­za iz ugo­vo­ra o kori­šte­nju sta­no­va kao i iz dru­gih ugo­vo­ra u vezi s uprav­lja­njem i odr­ža­va­njem zgra­da. Nad­zor nad dje­lat­noš­ću vrši narod­ni odbor odnos­no organ koji on odre­di. U nad­lež­nost kuć­nog savje­ta spu­šta­ju se neki pos­lo­vi rani­je u nad­lež­nos­ti stam­be­ne upra­ve kao skla­pa­nje ugo­vo­ra o kori­šte­nju sta­na (na teme­lju rje­še­nja stam­be­ne upra­ve), ugo­vo­ra o poprav­ci­ma, napla­ta sta­na­ri­ne, pos­tav­lja­nje nad­zor­ni­ka zgra­de, osi­gu­ra­va­nje zgra­de i svi admi­nis­tra­tiv­ni pos­lo­vi u vezi s uprav­lja­njem i to pre­ko nad­stoj­ni­ka ili dru­ge ovla­šte­ne oso­be.  U nad­lež­nos­ti stam­be­ne upra­ve osta­je evi­den­ti­ra­nje sta­no­va, odlu­či­va­nje o zaklju­či­va­nju i otka­zi­va­nju ugo­vo­ra i dos­ta­va rje­še­nja kuć­nim savje­ti­ma, nad­zor nad pos­lo­va­njem kuć­nih savje­ta, pred­la­ga­nje svog godiš­njeg pro­ra­ču­na i zavr­š­nog raču­na. O bro­ju služ­be­ni­ka upra­ve i nji­ho­vom pos­tav­lje­nju odlu­ču­je narod­ni odbor (pri­je u nad­lež­nos­ti savje­ta), a oni za rad odgo­va­ra­ju narod­nom odbo­ru i savje­tu. Nad­lež­nost savje­ta se u dru­go­me ne mije­nja.
Narod­ni odbor gra­da Rije­ke u lis­to­pa­du 1954. godi­ne dono­si Odlu­ku o uprav­lja­nju stam­be­nim zgra­da­ma u Rije­ci⁷⁸,  kojom pres­ta­ju važi­ti grad­ski pro­pi­si iz velja­če i ožuj­ka iste godi­ne. Osni­va­ju se četi­ri stam­be­ne zajed­ni­ce: “Zamet”, “Braj­da”, “Cen­tar” i “Sušak” i ana­log­ne četi­ri stam­be­ne upra­ve koje vrše pos­lo­ve admi­nis­tra­ci­je isto­ime­nih stam­be­nih zajed­ni­ca. Mol­bu za dodje­lu sta­na zain­te­re­si­ra­ni pod­no­se Stam­be­noj upra­vi “Cen­tar” koja o pod­ne­se­noj mol­bi oba­vješ­ću­je osta­le stam­be­ne upra­ve. Dota­daš­nje upra­ve stam­be­nih zajed­ni­ca tre­ba­le su lik­vi­di­ra­ti pos­lo­va­nje do 31.12.1954. godi­ne, a novo­for­mi­ra­ne poče­ti s pos­lo­va­njem 1.1.1955. godi­ne. Pro­pis je na sna­zi do ožuj­ka 1956. godi­ne kada Grad­sko vije­će u Rije­ci dono­si novu Odlu­ku o uprav­lja­nju stam­be­nim zgra­da­ma na podru­čju gra­da Rije­ke po kojoj se osni­va­ju tri stam­be­ne zajed­ni­ce nad­lež­ne za podru­čja tri­ju grad­skih opći­na: “Zamet”, “Sta­ri Grad” i “Sušak” te tri ana­log­ne stam­be­ne upra­ve kao uprav­ni orga­ni narod­nog odbo­ra opći­ne i admi­nis­tra­tiv­ni izvr­š­ni orga­ni stam­be­nih zajed­ni­ca⁷⁹. Pret­hod­no je  Stam­be­na upra­va “Braj­da” s 31.8.1955. godi­ne pri­po­je­na Stam­be­noj upra­vi “Cen­tar” (kas­ni­je “Sta­ri Grad”) i tako pres­ta­la s radom pa tri stam­be­ne upra­ve dje­lu­ju suk­lad­no reor­ga­ni­za­ci­ji Narod­nog odbo­ra gra­da Rije­ke za tri grad­ske opći­ne već od lis­to­pa­da 1955. godi­ne⁸⁰. Kako je do reor­ga­ni­za­ci­je radi obje­di­nja­va­nja i koor­di­na­ci­je rada stam­be­nih upra­va pri Savje­tu za komu­nal­ne pos­lo­ve Narod­nog odbo­ra gra­da Rije­ke dje­lo­va­la Komi­si­ja za stam­be­na pita­nja, nje­zi­nu ulo­gu od lis­to­pa­da 1955. godi­ne pre­uzi­ma Komi­si­ja za dodje­lu sta­no­va na podru­čju gra­da Rije­ke koja sje­di­šte ima pri Stam­be­noj upra­vi “Cen­tar”⁸¹.
U stvar­nos­ti se ubr­zo poka­za­lo da je dvos­tru­ka pri­ro­da stam­be­nih zajed­ni­ca bila uzrok čes­tim disfunk­ci­ja­ma u dje­lo­va­nju, uspo­ra­va­nju učin­ko­vi­tos­ti u uprav­nom dije­lu nji­ho­vih nad­lež­nos­ti i nes­na­la­že­nju samih služ­be­ni­ka ali i nad­lež­nih u grad­skoj vlas­ti oko prav­nog sta­tu­sa stam­be­nih upra­va⁸². Sus­tav dodje­le sta­no­va pre­ko jed­nog cen­tra s ciljem pra­ved­ne ras­po­dje­le pro­ble­ma na cije­li grad vodio je upra­vo suprot­nom, zane­ma­ri­va­nju i nepoz­na­va­nju stvar­nih potre­ba u poje­di­nim dije­lo­vi­ma gra­da. Zbog loše komu­ni­ka­ci­je i nedo­volj­no surad­nje u odno­su stam­be­nih upra­va i kuć­nih savje­ta čes­te su pri­tuž­be.
Odlu­ka o izmje­na­ma i dopu­na­ma Odlu­ke o uprav­lja­nju stam­be­nim zgra­da­ma na podru­čju gra­da Rije­ke iz 1956. godi­ne koju je Grad­sko vije­će u Rije­ci doni­je­lo u velja­či 1958. godi­ne⁸³ dopu­šta gra­đa­ni­ma s pre­bi­va­li­štem na odre­đe­nom podru­čju opći­na moguć­nost osni­va­nja stam­be­ne zajed­ni­ce kao samo­uprav­ne druš­tve­ne orga­ni­za­ci­je zaključ­kom zbo­ra bira­ča. Po tom pro­pi­su stam­be­na zajed­ni­ca nosi­telj je imo­vin­skih i dru­gih pra­va te ima sta­tut. Svoj­stvo prav­ne oso­be dobi­va upi­som u pose­ban regis­tar kod narod­nog odbo­ra opći­ne. Nad­lež­nost stam­be­nih zajed­ni­ca pro­ši­ru­je se i na orga­ni­za­ci­ju usluž­nih služ­bi u cilju zado­vo­lja­va­nja sva­kod­nev­nih potre­ba gra­đa­na, pomoć zapos­le­noj ženi, opće­ni­to pobolj­ša­nje komu­nal­nih, pri­vred­nih, soci­jal­nih, zdrav­s­tve­nih, kul­tur­nih i dru­gih dje­lat­nos­ti i služ­bi, izgrad­nju i odr­ža­va­nje komu­nal­nih obje­ka­ta i dru­go. Orga­ni zajed­ni­ce su savjet, izvr­š­ni  odbor savje­ta, taj­niš­tvo, nad­zor­ni odbor i mirov­no vije­će.  Naj­vi­ši organ zajed­ni­ce je savjet sas­tav­ljen od čla­no­va iza­bra­nih na zbo­ru bira­ča iz redo­va gra­đa­na stal­no nas­ta­nje­nih na podru­čju zajed­ni­ce. Savjet ima pred­sjed­ni­ka koji ga pred­stav­lja i zas­tu­pa zajed­ni­cu kao prav­nu oso­bu. Izvr­š­ni odbor savje­ta izvr­š­ni je i uprav­ni organ stam­be­ne zajed­ni­ce, a bira ga savjet iz redo­va svo­jih čla­no­va. Taj­niš­tvo zajed­ni­ce je uprav­ni organ zajed­ni­ce čija nad­lež­nost je obav­lja­nje uprav­nih i teh­nič­kih pos­lo­va za kolek­tiv­na tije­la zajed­ni­ce kao i cje­lo­kup­na admi­nis­tra­tiv­na i teh­nič­ka služ­ba. Uz taj­ni­ka radi potre­ban broj struč­nih i pomoć­nih služ­be­ni­ka. Nad­zor­ni odbor zajed­ni­ce bira se nepo­sred­no na zbo­ru bira­ča, a vrši nad­zor nad cje­lo­kup­nim pos­lo­va­njem svih tije­la zajed­ni­ce, poseb­no nad finan­cij­skim i mate­ri­jal­nim pos­lo­va­njem.
U ruj­nu 1958. godi­ne od dije­la teri­to­ri­ja opći­ne Sta­ri Grad osno­va­na je Stam­be­na zajed­ni­ca “Lju­de­vit Mate­šić” — Rije­ka⁸⁴. Naime, na istim sjed­ni­ca­ma vije­ća Narod­nog odbo­ra opći­ne Sta­ri Grad — Rije­ka 18.9.1958. godi­ne odo­bren je sta­tut spo­me­nu­te stam­be­ne zajed­ni­ce kao i sta­tut Stam­be­ne zajed­ni­ce “Koza­la“⁸⁵  pa je za pret­pos­ta­vi­ti da je i Stam­be­na zajed­ni­ca “Koza­la” tad pono­vo osno­va­na.
Iz gra­di­va se vidi da je Stam­be­na upra­va „Sušak“ od 1957. do svog uki­da­nja 1959. godi­ne obav­lja­la pos­lo­ve za više stam­be­nih zajed­ni­ca na podru­čju opći­ne Sušak. To su uz Stam­be­nu zajed­ni­cu „Sušak“ stam­be­ne zajed­ni­ce „Vla­di­mi­ro­vo“, „Luje­vo“, „Kri­me­ja – Vojak“, „Cen­tar“ i „Bule­vard“. U lip­nju 1959. godi­ne reor­ga­ni­zi­ra­ne su stam­be­ne zajed­ni­ce na podru­čju Suša­ka te se osni­va šest stam­be­nih zajed­ni­ca: „Cen­tar“, „Bule­vard“, „Trsat“, „Veži­ca“, „Kri­me­ja — Vojak“   i „Peći­ne“ ⁸⁶.
U trav­nju 1959. godi­ne pro­gla­še­ni su Opći zakon o stam­be­nim zajed­ni­ca­ma i Zakon o stam­be­nim odno­si­ma⁸⁷, a pres­ta­je važi­ti Ured­ba o uprav­lja­nju stam­be­nim zgra­da­ma iz 1953. godi­ne. Isto­vre­me­no je usvo­je­no još neko­li­ko zako­na po pita­nju vlas­niš­tva nad nekret­ni­na­ma i stam­be­ne dje­lat­nos­ti⁸⁸.
U Općem zako­nu o stam­be­nim zajed­ni­ca­ma pot­vr­đe­na je do sada opi­sa­na nad­lež­nost i ustroj­stvo stam­be­nih zajed­ni­ca. Može se reći da je nji­me u stva­ri konač­no defi­ni­ran i prav­no uobli­čen smjer dota­daš­njeg razvo­ja stam­be­nih zajed­ni­ca pre­ma mode­lu nepo­sred­nog uprav­lja­nja i sudje­lo­va­nja gra­đa­na u pos­lo­vi­ma komu­nal­ne i soci­jal­ne poli­ti­ke opći­ne te razvi­ja­nja nase­lja i pobolj­ša­nja ukup­nog stan­dar­da živ­lje­nja u nji­ma. U zako­nu nema više ins­ti­tu­ta stam­be­ne upra­ve. Stam­be­na zajed­ni­ca isklju­či­vo je, dak­le, samo­uprav­na orga­ni­za­ci­ja i prav­na oso­ba. Ne može vrši­ti uprav­ne pos­lo­ve, izu­zet­no općin­ski narod­ni odbor može na nju pre­ni­je­ti neke uprav­ne pos­lo­ve ako to zakon dopu­šta. U cilju pos­ti­za­nja višeg soci­jal­nog i komu­nal­nog stan­dar­da može osni­va­ti ser­vi­se, rad­nje, podu­ze­ća i usta­no­ve (npr. soci­jal­ne, zdrav­s­tve­ne, pro­s­vjet­ne, kul­tur­ne za dje­cu i odras­le), a više stam­be­nih zajed­ni­ca može ima­ti zajed­nič­ke ser­vi­se i rad­nje. Ser­vi­si su pos­lov­ne jedi­ni­ce stam­be­ne zajed­ni­ce, komu­nal­ne pri­vred­ne orga­ni­za­ci­je, ali bez sta­tu­sa prav­ne oso­be. Ima­ju pra­vi­la koja dono­si savjet stam­be­ne zajed­ni­ce. Tako­đer, stam­be­ne zajed­ni­ce mogu podi­za­ti stam­be­ne i pos­lov­ne zgra­de za svo­je i potre­be svo­jih ser­vi­sa i usta­no­va.
Pita­nje uprav­lja­nja stam­be­nim zgra­da­ma, dak­le, konač­no se izdva­ja iz nad­lež­nos­ti stam­be­nih zajed­ni­ca i regu­li­ra­no je Zako­nom o stam­be­nim odno­si­ma. Pre­ma nje­mu opći­na je duž­na sta­ra­ti se o stam­be­noj izgrad­nji i odr­ža­va­nju zgra­da a poseb­no o uprav­lja­nju nji­ma te joj je u skla­du s time obve­za dono­si­ti pro­pi­se. Zakon o stam­be­nim odno­si­ma regu­li­ra pra­vo gra­đa­na na kori­šte­nje sta­na (sta­nar­sko pra­vo) i na uprav­lja­nje stam­be­nim zgra­da­ma te ure­đu­je pra­vo dava­nja sta­no­va na kori­šte­nje. Stam­be­nim zgra­da­ma nepo­sred­no uprav­lja­ju nji­ho­vi sta­na­ri i vlas­ni­ci poseb­nih dije­lo­va zgra­da pre­ko sku­pa sta­na­ra i kuć­nog savje­ta kao tije­la druš­tve­nog uprav­lja­nja koji su prav­ne oso­be. Uprav­no tije­lo narod­nog odbo­ra nad­lež­no za stam­be­ne pos­lo­ve nad­zi­re osni­va­nje tije­la druš­tve­nog uprav­lja­nja u zgra­da­ma, daje rje­še­nja o kori­šte­nju sta­na na teme­lju kojih se zaklju­ču­ju ugo­vo­ri o kori­šte­nju sta­na izme­đu nosi­te­lja sta­nar­skog pra­va i kuć­nog savje­ta ili pri­vat­nog vlas­ni­ka. Ovaj zakon ure­đu­je i pita­nje uprav­lja­nja obi­telj­skim stam­be­nim zgra­da­ma u pri­vat­nom vlas­niš­tvu.
U srp­nju 1964. godi­ne usvo­jen je savez­ni  Zakon o pres­tan­ku važe­nja Općeg zako­na o stam­be­nim zajed­ni­ca­ma⁸⁹, pre­ma kojem stam­be­ne zajed­ni­ce nas­tav­lja­ju rad do osni­va­nja  mjes­nih zajed­ni­ca a naj­du­že do 31.5.1965. godi­ne. Do tog datu­ma stam­be­ne ili mjes­ne zajed­ni­ce mora­ju doni­je­ti odlu­ku koji ser­vi­si nas­tav­lja­ju s radom kao samos­tal­ne pri­vred­ne orga­ni­za­ci­je a koji se uki­da­ju. Istim zako­nom pres­ta­ju važi­ti pro­pi­si koji su do tada ure­đi­va­li rad usta­no­va i ser­vi­sa stam­be­nih zajed­ni­ca⁹⁰. Inten­ci­ja opi­sa­nih pro­mje­na bila je pri­la­god­ba ins­ti­tu­ci­ja novom ustav­nom ure­đe­nju zas­no­va­nom na tzv. jedins­tvu poli­tič­kog, druš­tve­nog i eko­nom­skog sus­ta­va odnos­no namje­ri dos­ljed­nog pro­vo­đe­nja nače­la druš­tve­nog samo­uprav­lja­nja kroz cije­li sus­tav na svim razi­na­ma⁹¹.  Opći­na defi­ni­ra­na kao naj­ni­ža druš­tve­no­po­li­tič­ka zajed­ni­ca svo­jim sta­tu­tom ure­đu­je podru­čja, orga­ni­za­ci­ju i pra­va mjes­nih zajed­ni­ca u koji­ma sta­nov­ni­ci nase­lja nepo­sred­no par­ti­ci­pi­ra­ju u razvo­ju komu­nal­nih, soci­jal­nih, zdrav­s­tve­nih i dru­gih dje­lat­nos­ti koje slu­že zado­vo­lja­va­nju nji­ho­vih sva­kod­nev­nih potre­ba⁹².
Pre­dvi­đe­ne pro­mje­ne i odlu­ke u Rije­ci se doga­đa­ju čak i pri­je dono­še­nja samog Zako­na o pres­tan­ku važe­nja Općeg zako­na o stam­be­nim zajed­ni­ca­ma. Stam­be­ne zajed­ni­ce dje­lu­ju do lip­nja 1964. godi­ne kada Skup­šti­na opći­ne Rije­ka dono­si zaklju­čak kojim se kons­ta­ti­ra osni­va­nje mjes­nih zajed­ni­ca za podru­čja gra­da Rije­ke: Braj­da, Cen­tar, Koza­la, Mate­šić, Par­ti­zan i Peći­ne, Zamet, Niko­la Tes­la, Krnje­vo, Kri­me­ja — Vojak, Mla­ka, Veži­ca, Bule­var — Trsat, Kan­tri­da kao i za podru­čje Kas­tva⁹³. Tim zaključ­kom pres­ta­ju pos­to­ja­ti isto­ime­ne stam­be­ne zajed­ni­ce⁹⁴ na spo­me­nu­tim podru­čji­ma, a na mjes­ne zajed­ni­ce pre­la­ze pra­va i obve­ze te sred­stva uki­nu­tih stam­be­nih zajed­ni­ca. Ser­vi­si stam­be­nih zajed­ni­ca pre­ras­ta­ju u zanat­ske i usluž­ne cen­tre kao samos­tal­ne prav­ne oso­be i pri­vred­ne orga­ni­za­ci­je⁹⁵.

5.2.    Gra­di­vo

Gra­di­vo veći­ne stva­ra­te­lja u ovom fon­du je frag­men­tar­no, no zbog dina­mi­ke orga­ni­za­cij­skih pro­mje­na i bro­ja stva­ra­te­lja koji­ma su one rezul­ti­ra­le i u doku­men­ta­ci­ji osta­vi­le pa i mali trag, ipak ilus­tra­tiv­no i kao tak­vo vri­jed­no. Po većoj koli­či­ni izdva­ja se gra­di­vo Upra­ve stam­be­ne zajed­ni­ce “Zamet” odnos­no Stam­be­ne upra­ve “Zamet” (5 knji­ga, 5 kuti­ja) i, pogo­to­vo, gra­di­vo Upra­ve stam­be­ne zajed­ni­ce “Sušak” odnos­no Stam­be­ne upra­ve “Sušak” (9 knji­ga, 20 kuti­ja). Kako se uglav­nom radi o raz­dob­lju kad su tri stam­be­ne upra­ve pokri­va­le podru­čja tri­ju opći­na i u odno­su na stva­ra­te­lje pri­je i pos­li­je tak­ve podje­le ima­le i naj­ve­ću područ­nu nad­lež­nost, spo­me­nu­ta činje­ni­ca o koli­či­ni gra­di­va je i oče­ki­va­na. Za sada nedos­ta­je tre­ći stva­ra­telj iz raz­dob­lja te podje­le, Stam­be­na upra­va “Sta­ri Grad”.
U slu­ča­ju Upra­ve stam­be­ne zajed­ni­ce “Zamet” odnos­no Stam­be­ne upra­ve “Zamet” rela­tiv­no je saču­va­na cje­li­na fon­da kao i cje­lo­vi­tost seri­ja. Saču­va­ni su urudž­be­ni zapis­ni­ci i kaza­la iako ne za sve godi­ne, zapis­ni­ci sjed­ni­ca, izvješ­ća o pos­lo­va­nju, okruž­ni­ce, opći spi­si, spi­si o uprav­lja­nju zgra­da­ma, per­so­nal­ni spi­si, finan­cij­ski, izdvo­je­ni pred­met­ni spi­si i zbir­ka nacr­ta. Doku­men­ta­ci­ja o zgra­da­ma sadr­ži ugo­vo­re o kori­šte­nju sta­no­va, ugo­vo­re o naj­mu loka­la, frag­men­tar­ne spi­se o sta­na­ri­ma, imo­vin­sko-prav­ne spi­se o nekim nekret­ni­na­ma, obra­ču­ne fon­do­va zgra­da, poli­ce osi­gu­ra­nja, upit­ni­ke za stan te pre­gle­de zgra­da po sta­ros­ti s opi­som kva­li­te­te. Zanim­lji­vos­ti u zbir­ci nacr­ta su pro­jek­t­na doku­men­ta­ci­ja trž­ni­ce Zamet, stam­be­nih zgra­da i idej­na ski­ca uli­ce “Krnji­vo”⁹⁶.
Sta­nje na podru­čju Suša­ka može se pra­ti­ti kroz cje­lo­vi­te opće spi­se od 1954. do 1959. godi­ne. Oni odra­ža­va­ju sav opseg pos­lo­va­nja stam­be­ne upra­ve: rje­ša­va­nje žal­bi zbog odmje­re sta­na­ri­na, odr­ža­va­nje zgra­da, uklju­či­va­nje i isklju­či­va­nje zgra­da u i iz upra­ve stam­be­ne zajed­ni­ce, pri­go­vo­ri i dru­gi dopi­si stvar­nih vlas­ni­ka zgra­da, dodje­le i zamje­ne sta­no­va, kadrov­ski pos­lo­vi, dozvo­le za uko­na­či­va­nje put­ni­ka i dru­go. Na žalost, ote­ža­no je pre­tra­ži­va­nje zbog nedos­tat­ka pomoć­nih knji­ga. Uz finan­cij­ske knji­ge saču­va­no je i nešto finan­cij­ske doku­men­ta­ci­je kao i one koja se odno­si na uprav­lja­nje i popra­vak obje­ka­ta. Tu su izvješ­ća o iza­bra­nim kuć­nim savje­ti­ma, ugo­vo­ri o naj­mu pos­lov­nih pros­to­ri­ja, mol­be za popra­vak zgra­da, popi­si zgra­da, pro­ra­čun za izgrad­nju i odr­ža­va­nje obje­ka­ta.
Opće­ni­to, gra­di­vo goto­vo svih stva­ra­te­lja sadr­ži veći ili manji niz ugo­vo­ra o kori­šte­nju sta­na ili o naj­mu loka­la, obra­ču­ne fon­do­va zgra­da, doku­men­ta­ci­ju o poprav­ci­ma.
S prav­nog i orga­ni­za­cij­skog aspek­ta ilus­tra­ti­van je a u pogle­du saču­va­nos­ti jedins­tven sta­tut Stam­be­ne zajed­ni­ce “Koza­la” iz 1958. godi­ne.
Iz raz­dob­lja nakon dono­še­nja Općeg zako­na o stam­be­nim zajed­ni­ca­ma 1959. godi­ne, dak­le raz­dob­lja u kojem je nji­ho­vo dje­lo­va­nje bilo jas­ni­je defi­ni­ra­no saču­va­ni su samo spi­si stam­be­nih zajed­ni­ca “Koza­la” i “Lju­de­vit Mate­šić”. To je tako­đer jedi­no gra­di­vo u ovom zbir­nom fon­du koje vre­men­ski teče do samog kra­ja dje­lo­va­nja stam­be­nih zajed­ni­ca 1964. godi­ne i tako zaokru­žu­je pro­ma­tra­no raz­dob­lje.
Frag­men­tar­nost gra­di­va nadok­na­đu­je doku­men­ta­ci­ja narod­nih odbo­ra područ­no nad­lež­nih za poje­di­ne stam­be­ne zajed­ni­ce. Zapis­ni­ci sjed­ni­ca Savje­ta za komu­nal­ne pos­lo­ve Narod­nog odbo­ra gra­da Rije­ke od 1952. do 1955. godi­ne jas­no osvjet­lja­va­ju soci­jal­ni i pros­tor­ni kon­tekst u kojem su stam­be­ne zajed­ni­ce nas­ta­le i u počet­ku dje­lo­va­le te sadr­že puno broj­ča­nih poda­ta­ka⁹⁷. Za kas­ni­je raz­dob­lje refe­rent­ni su fon­do­vi narod­nih odbo­ra opći­na Sušak, Zamet i Sta­ri Grad. Iz ser­vi­sa stam­be­nih zajed­ni­ca Koza­la i Bel­ve­der odnos­no spa­ja­njem istih nas­tao je Zanat­ski usluž­ni cen­tar „Bel­ve­der – Koza­la“ Rije­ka pa je i taj fond zanim­ljiv sa sta­ja­li­šta pra­će­nja sli­je­da orga­ni­za­cij­skih i ins­ti­tu­ci­onal­nih pro­mje­na u podru­čju uprav­lja­nja stam­be­nim zgra­da­ma i komu­nal­nih dje­lat­nos­ti⁹⁸.
Osim što sadr­ži podat­ke koris­ne za ostva­ri­va­nje pra­va iz rad­nih i stam­be­nih odno­sa, fond pru­ža uvid u pro­ble­me sta­no­va­nja i dru­ge komu­nal­ne pro­ble­me pede­se­tih godi­na 20. sto­lje­ća (npr. veli­ki pri­ljev sta­nov­niš­tva, nedos­ta­tak sta­no­va, loše sta­nje stam­be­nog fon­da, pro­blem Sta­rog Gra­da, pro­ble­mi sus­ta­nar­stva, poku­ša­ji biv­ših ili dje­lo­mič­nih pri­vat­nih vlas­ni­ka da obra­ne svo­je vlas­niš­tvo). Dok je počet­kom pede­se­tih godi­na apso­lut­ni pri­ori­tet bilo stam­be­no zbri­nja­va­nje, sani­ra­nje demo­graf­skih i soci­jal­nih pos­lje­di­ca rata i pora­ća na polju sta­no­va­nja i to putem tzv. pra­ved­ne ras­po­dje­le pos­to­je­ćeg stam­be­nog pros­to­ra, u dru­goj polo­vi­ci pede­se­tih i počet­kom šez­de­se­tih godi­na razvi­ja­ju se više komu­nal­ne i soci­jal­ne potre­be te svi­jest o nji­ma, poči­nju se gra­di­ti nove stam­be­ne zgra­de, dje­čji vrti­ći, inten­ziv­ni­je skr­bi­ti o grad­skoj infras­truk­tu­ri, poprav­lja­ti ces­te, gra­di­ti nove tra­fos­ta­ni­ce i dru­gi komu­nal­ni objek­ti⁹⁹. Broj­ne mol­be, žal­be, zah­tje­vi, pri­go­vo­ri mani­fes­ti­ra­ju subjek­tiv­ni doživ­ljaj druš­tve­ne prav­de i neprav­de ali i osli­ka­va­ju broj­ne druš­tve­ne feno­me­ne vre­me­na kao što su npr. snaž­na uvje­to­va­nost osob­nih i obi­telj­skih sta­nja i odlu­ka stam­be­nim sta­tu­som, klas­no pozi­ci­oni­ra­nje novih eli­ta putem stam­be­nog sta­tu­sa, pro­ble­mi pri­la­god­be pri­doš­lih sta­nov­ni­ka poseb­no rural­nog podri­je­tla grad­skom nači­nu živo­ta, soci­jal­noz­drav­s­tve­ni pro­ble­mi, razi­na psi­ho­so­ci­jal­nih frus­tra­ci­ja pa do raz­nih soci­jal­no­pa­to­lo­ških poja­va unu­tar obi­te­lji i susjed­stva.

***

Ako bismo htje­li biti pre­ten­ci­oz­ni i dono­si­ti sudo­ve o povi­jes­noj vital­nos­ti opi­sa­nih ins­ti­tu­ci­ja iz per­s­pek­ti­ve tek sto­lje­ća, opet bi se poja­vi­le samo činje­ni­ce. Pola sto­lje­ća od kra­ja raz­ma­tra­nog raz­dob­lja i gle­da­no glo­bal­no evi­dent­no je da auto­nom­ni zavo­di za puč­ke kuće pod istim nazi­vom u Ita­li­ji dje­lu­ju kon­ti­nu­ira­no i funk­ci­onal­no već više od sto­lje­ća, da je povi­jes­no pre­ži­vje­lo pri­vat­no i držav­no vlas­niš­tvo kao i mode­li uprav­lja­nja nji­me (pri­vat­ni upra­vi­te­lji, poje­din­ci ili tvrt­ke ovla­šte­ni upra­vi­te­lji, drža­va kao upra­vi­telj) dok eks­pe­ri­ment s druš­tve­nim vlas­niš­tvom nije potra­jao kao ni sus­tav koji ga je ina­ugu­ri­rao i koji se nji­me legi­ti­mi­rao. Pro­nik­nu­ti u raz­lo­ge tome zah­ti­je­va­lo bi dub­lju i druk­či­ju ras­pra­vu. Na ovim kon­kret­nim povi­jes­nim pri­mje­ri­ma name­ću se tek neka uni­ver­zal­na pita­nja, o kore­la­ci­ji izme­đu razvoj­nog pro­ce­sa ins­ti­tu­ci­ja i sta­bil­nos­ti sus­ta­va u kojem dje­lu­ju, vital­nos­ti orga­ni­za­ci­ja i nji­ho­ve funk­ci­onal­nos­ti, o odno­su izme­đu struk­tu­re i druš­tve­nih i život­nih potre­ba na koje ona mora odgo­vo­ri­ti. Pita­nje sta­no­va­nja, život­nog pros­to­ra je pri­mar­na čovje­ko­va potre­ba te kao i odnos pre­ma vlas­niš­tvu isho­di­šte nje­go­va iden­ti­te­ta i inte­gri­te­ta, kao tak­vo vrlo osjet­lji­vo pa o kva­li­te­ti inter­ven­ci­je u tom podru­čju, pogo­to­vo kad dola­zi od vlas­ti, snaž­no ovi­si kva­li­te­ta živo­ta lju­di, ali i vje­ro­dos­toj­na sli­ka druš­tva u kojem žive.

Saže­tak

U radu su pred­stav­lje­na četi­ri arhiv­ska fon­da (Auto­nom­ni zavod za puč­ke kuće Kvar­ner­ske pokra­ji­ne, Grad­sko podu­ze­će Upra­va zgra­da Rije­ka, Rajon­ska podu­ze­ća Upra­va zgra­da u Rije­ci i Stam­be­ne zajed­ni­ce u Rije­ci) pohra­nje­na u Držav­nom arhi­vu u Rije­ci čiji su stva­ra­te­lji jav­no­prav­nog zna­ča­ja, a u svo­joj nad­lež­nos­ti su ima­li uprav­lja­nje stam­be­nim zgra­da­ma. Dje­lo­va­li su u Rije­ci sli­je­de­ći jedan dru­go­ga u raz­dob­lju 1926.–1964. Sva­ki poje­di­ni fond opi­san je kroz uprav­nu povi­jest njegova/njegovih stva­ra­te­lja i kroz infor­ma­ci­je o gra­di­vu, prvens­tve­no sa sta­ja­li­šta kori­šte­nja.
Auto­nom­ni zavod za puč­ke kuće Kvar­ner­ske pokra­ji­ne dje­lu­je u Rije­ci od 1926. do 1946. godi­ne (do 1936. kao Ente auto­no­mo per le case eco­no­mic­he e popo­la­ri di Fiume, a od tada kao Isti­tu­to fas­cis­ta auto­no­mo per le case popo­la­ri del­la Pro­vin­cia di Fiume) kao jav­na usta­no­va za izgrad­nju i isko­ri­šta­va­nje jef­ti­nih i uvjet­nih sta­no­va nami­je­nje­nih nižim druš­tve­nom slo­je­vi­ma te uprav­lja­nje nji­ma. Nje­go­va dje­lat­nost sus­tav­no je poti­ca­na od stra­ne drža­ve, druš­tve­no pla­ni­ra­na i zakon­ski stro­go regu­li­ra­na. Pri­je rata inves­ti­tor snaž­nog zama­ha, nakon pro­mje­ne vlas­ti i držav­nog okvi­ra 1945. i 1946. godi­ne tek upra­vi­telj znat­nog bro­ja nekret­ni­na s neiz­vjes­nom sud­bi­nom. Gasi aktiv­nost u vri­je­me radi­kal­nih poli­tič­kih i druš­tve­nih zahva­ta koji se poseb­no snaž­no mani­fes­ti­ra­ju kroz pro­mje­ne u vlas­nič­kim odno­si­ma. Drža­va je pre­uze­la u vlas­niš­tvo ili na upra­vu veli­ki broj nekret­ni­na, i tra­ži­la model pri­mje­re­nog uprav­lja­nja njo­me. U tu svr­hu Grad­ski narod­ni odbor Rije­ka u ožuj­ku 1947. godi­ne osni­va Grad­sko podu­ze­će Upra­va zgra­da Rije­ka. Osni­va­nje podu­ze­ća u posred­noj je vezi s uki­da­njem Auto­nom­nog zavo­da za puč­ke kuće pa ono iako ne nje­gov izra­van sljed­nik, pre­uzi­ma­ju­ći nje­go­ve nekret­ni­ne dje­lo­mič­no pre­uzi­ma i nje­go­vu funk­ci­ju. Nakon spa­ja­nja Suša­ka i Rije­ke u jedins­tve­nu admi­nis­tra­tiv­no­uprav­nu cje­li­nu u jesen 1947. godi­ne Grad­sko podu­ze­će Upra­va zgra­da pos­ta­je nad­lež­no za podru­čje cije­log gra­da. Ono u svom prvom raz­dob­lju dje­lu­je do kra­ja 1949. godi­ne kada se za podru­čje gra­da osni­va­ju tri rajon­ska podu­ze­ća koja su pre­uze­la na uprav­lja­nje zgra­de na svom podru­čju. Ona su dje­lo­va­la sa znat­nim pote­ško­ća­ma pa se već u trav­nju 1952. godi­ne priš­lo novoj reor­ga­ni­za­ci­ji odnos­no ponov­nom osni­va­nju jedins­tve­nog podu­ze­ća u čiji sas­tav ula­ze dota­daš­nja rajon­ska. Ono dje­lu­je do ožuj­ka 1954. godi­ne kad se u duhu prok­la­mi­ra­nog sus­ta­va druš­tve­nog uprav­lja­nja uvo­di novi model uprav­lja­nja zgra­da­ma osni­va­njem stam­be­nih zajed­ni­ca. Opći­ne i sta­na­ri pre­ko kuć­nih savje­ta i stam­be­nih zajed­ni­ca uprav­lja­ju stam­be­nim zgra­da­ma kao druš­tve­nim vlas­niš­tvom. Do 1959. godi­ne stam­be­ne zajed­ni­ce su i uprav­na tije­la i samo­uprav­ne orga­ni­za­ci­je. Uprav­ne i admi­nis­tra­tiv­ne pos­lo­ve za njih obav­lja­ju stam­be­ne upra­ve. Od 1959. godi­ne stam­be­ne zajed­ni­ce zakon­ski su ure­đe­ne isklju­či­vo kao samo­uprav­ne orga­ni­za­ci­je koje ne mogu vrši­ti uprav­ne pos­lo­ve, a  stam­be­ne upra­ve se uki­da­ju. Pita­nje uprav­lja­nja stam­be­nim zgra­da­ma izdva­ja se iz nad­lež­nos­ti stam­be­nih zajed­ni­ca i pred­met je poseb­nog zako­na. Stam­be­ne zajed­ni­ce uz pos­lo­ve na podi­za­nju soci­jal­nog i komu­nal­nog stan­dar­da nase­lja tek orga­ni­za­cij­ski i teh­nič­ki poma­žu kuć­nim savje­ti­ma putem svo­jih ser­vi­sa i radi­oni­ca. U Rije­ci dje­lu­ju do lip­nja 1964. godi­ne, kada se na duže vri­je­me od neko­li­ko deset­lje­ća osni­va­ju mjes­ne zajed­ni­ce kao ustav­no i sta­tu­ti­ma opći­na ure­đe­ne teri­to­ri­jal­no naj­ni­že jedi­ni­ce druš­tve­ne i poli­tič­ke par­ti­ci­pa­ci­je gra­đa­na.

Izvo­ri i lite­ra­tu­ra

HR-DARi-737, Auto­nom­ni zavod za puč­ke kuće Kvar­ner­ske pokra­ji­ne
HR-DARi-58, Grad­ski gra­đev­ni ured Sušak
HR-DARi-323, Grad­ski narod­ni odbor Rije­ka
HR-DARi-738, Grad­sko podu­ze­će Upra­va zgra­da Rije­ka
HR-DARi-86, Narod­ni odbor gra­da Rije­ke
HR-DARi-90, Narod­ni odbor I. rajo­na — Rije­ka
HR-DARi-329, Narod­ni odbor opći­ne Sušak
HR-DARi-92, Narod­ni odbor III. rajo­na — Rije­ka
HR-DARi-541, Opći­na Rije­ka
HR-DARi-55, Pokra­jin­ski teh­nič­ki ure­di u Rije­ci
HR-DARi-739, Rajon­ska podu­ze­ća Upra­va zgra­da u Rije­ci
HR-DARi-8, Riječ­ka pre­fek­tu­ra
HR-DARi-57, Teh­nič­ki ured gra­da Rije­ke

BESIO, Arman­do. Mila­no – Cent´anni di edi­li­zia popo­la­re in Lom­bar­dia, www.europaconcorsi.com
LOZZI BARKOVIĆ, Juli­ja. Sece­si­ja i stam­be­no gra­di­telj­stvo na pri­mje­ri­ma rad­nič­kih kuća u Rije­ci, Vjes­nik Povi­jes­nog arhi­va Rije­ka, 33–34/1991–1992, Rije­ka 1993.
MANOJLOVIĆ, Zori­ca. Sumar­ni inven­tar arhiv­skog fon­da Auto­nom­ni zavod za puč­ke kuće Kvar­ner­ske pokra­ji­ne, Držav­ni arhiv u Rije­ci, Rije­ka 2002.
MANOJLOVIĆ, Zori­ca. Sumar­ni inven­tar arhiv­skog fon­da Grad­sko podu­ze­će Upra­va zgra­da Rije­ka, Držav­ni arhiv u Rije­ci, Rije­ka 2002.
MANOJLOVIĆ, Zori­ca. Sumar­ni inven­tar zbir­nog arhiv­skog fon­da Rajon­ska podu­ze­ća Upra­va zgra­da Rije­ka, Držav­ni arhiv u Rije­ci, Rije­ka 2002.
MANOJLOVIĆ, Zori­ca. Sumar­ni inven­tar zbir­nog arhiv­skog fon­da Stam­be­ne zajed­ni­ce u Rije­ci, Držav­ni arhiv u Rije­ci, Rije­ka 2003., Doda­tak  Sumar­nom inven­ta­ru zbir­nog arhiv­skog fon­da Stam­be­ne zajed­ni­ce u Rije­ci, Držav­ni arhiv u Rije­ci, Rije­ka 2006.
MANOJLOVIĆ, Zori­ca. Sumar­ni inven­tar arhiv­skog fon­da Zanat­ski usluž­ni cen­tar „Bel­ve­der – Koza­la“, Rije­ka 2003.
SCOTTI, Giovan­ni. La casa popo­la­re in Lom­bar­dia 1903–2003 e La casa soci­ale. Dal­la leg­ge Luzzat­ti alle nuove poli­tic­he per la casa in Lom­bar­dia, www.ambienteeuropa.info
ZAKOŠEK, Boris, UREM, Mla­den. Gra­đe­vin­ski arhiv Skup­šti­ne opći­ne Rije­ka 1945–1990, Vjes­nik DAR, 45.–46./2003.–2004., Rije­ka 2005.
Dieci anni di atti­vi­ta dell´ Ente Auto­no­mo Case Eco­no­mic­he e Popo­la­ri di Fiume, Ope­re Pub­blic­he, VI., N. 5–6, Rim 1936.
Moder­na arhi­tek­tu­ra Rije­ke : Arhi­tek­tu­ra i urba­ni­zam među­rat­ne Rije­ke 1918.–1945., Moder­na gale­ri­ja Rije­ka 1996.
Gazzet­ta Uffi­ci­ale del Reg­no d’Italia
Narod­ne novi­ne
Služ­be­ni list DF Jugoslavije/FNRJ/SFRJ
Služ­be­ni list Oblas­nog narod­nog odbo­ra za Istru i Grad­skog narod­nog odbo­ra Rije­ka
Služ­be­ni vjes­nik kota­ra Rije­ka
Služ­be­ni vjes­nik NO-a gra­da Rije­ke
La Vedet­ta d’Italia
Riječ­ki list

1. HR-DARi-168, Držav­ni arhiv u Rije­ci, Ugo­vor o pre­uzi­ma­nju arhiv­ske gra­đe lik­vi­di­ra­nih podu­ze­ća od Skup­šti­ne opći­ne Rije­ka, broj 94/64 od 14.3.1964. godi­ne. Iako je teško pro­ci­je­ni­ti kvan­ti­ta­tiv­no zna­če­nje poj­ma san­duk čini se da je ukup­na koli­či­na fon­do­va o koji­ma je riječ, a tad pre­uze­ta, bila znat­no veća od nave­de­ne u ugo­vo­ru o pre­uzi­ma­nju. Sto­ga se mogu pret­pos­ta­vi­ti i kas­ni­ja neevi­den­ti­ra­na pre­uzi­ma­nja [↩]
2. MANOJLOVIĆ, Zori­ca. Sumar­ni inven­tar arhiv­skog fon­da Auto­nom­ni zavod za puč­ke kuće Kvar­ner­ske pokra­ji­ne, Držav­ni arhiv u Rije­ci, Rije­ka 2002 [↩]
3. HR-DARi-541, Opći­na Rije­ka, Opći spi­si, 1926., H 8/1926 [↩]
4. L’Ente per la cos­tru­zi­one di case eco­no­mic­he, La Vedet­ta d’Italia, 2.2.1926., str. 2 [↩]
5. Prvi tali­jan­ski zakon o puč­koj sta­no­grad­nji nazvan po svom pred­la­ga­ču Luigi­ju Luzzat­ti­ju La leg­ge Luzza­ti done­sen je 31.5.1903. godi­ne (Leg­ge per le case popo­la­ri, Gazzet­ta Uffi­ci­ale, 8.7.1903., br. 254, str. 1990). Sma­tra se prvim odgo­vo­rom drža­ve na pro­ble­me sta­no­va­nja nižih druš­tve­nih slo­je­va, a omo­gu­ćio je neiz­rav­nu inter­ven­ci­ju drža­ve koja je putem raz­nih sti­mu­la­tiv­nih mje­ra ohra­bri­va­la pri­vat­ne ali i jav­ne gos­po­dar­ske subjek­te poput šte­di­oni­ca, zadru­ga, dru­šta­va i dru­gih da gra­de zdra­ve i ugod­ne rad­nič­ke kuće. Vidje­ti BESIO, Arman­do. Mila­no – Cent´anni di edi­li­zia popo­la­re in Lom­bar­dia, www.europaconcorsi.com; SCOTTI, Giovan­ni. La casa popo­la­re in Lom­bar­dia 1903–2003 e La casa soci­ale. Dal­la leg­ge Luzzat­ti alle nuove poli­tic­he per la casa in Lom­bar­dia, www.ambienteeuropa.info [↩]
6. HR-DARi-8, Riječ­ka pre­fek­tu­ra, bus­ta 317, I-6–3, Isti­tu­to fas­cis­ta auto­no­mo per le case popo­la­ri / gia Ente auto­no­mo case popo­la­ri  (1926.–45.). U stva­ri, ta for­mu­la­ci­ja iz gra­di­va se odno­si na obve­zu pos­tu­pa­nja i pre­us­tro­ja jav­nih tije­la ovla­šte­nih za puč­ku grad­nju, poput općin­skih teh­nič­kih ure­da i zavo­da za puč­ke kuće, po kra­ljev­skom dekre­tu broj 193 od 7.2.1926. godi­ne (Gazzet­ta Uffi­ci­ale del Reg­no d’Italia br. 37 od 15.2.1926.). Nove zakon­ske mje­re za snaž­ni držav­ni poti­caj izgrad­nji puč­kih kuća done­se­ne su kra­ljev­skim dekre­tom br. 386 od 10.3.1926. godi­ne (Bol­let­ti­no Uffi­ci­ale od 1.4.1926., str. 1137). Po nje­mu opći­ne su zajed­no sa zavo­di­ma za puč­ke kuće jedi­ni od drža­ve ovla­šte­ni i pov­la­šte­ni inves­ti­to­ri puč­ke grad­nje i glav­ni pokre­ta­či novih gra­di­telj­skih ini­ci­ja­ti­va, iako se kao inves­ti­to­ri tog tipa grad­nje mogu jav­lja­ti i pri­vat­no­prav­ne oso­be odnos­no raz­na dionič­ka druš­tva. Do tada su opći­ne ima­le nad­lež­nost razvi­ja­ti tek dodat­ne moguć­nos­ti i poti­ca­je. [↩]
7. Gazzet­ta Uffi­ci­ale del Reg­no d’Italia br. 1 od 3.1.1927., str. 16 [↩]
8. HR-DARi-541, Opći­na Rije­ka, Opći spi­si, 1926., H 8/1926 [↩]
9. Dieci anni di atti­vi­ta dell´ Ente Auto­no­mo Case Eco­no­mic­he e Popo­la­ri di Fiume, Ope­re Pub­blic­he, VI., N. 5–6, Rim 1936., str. 190. [↩]
10. HR-DARi-541, Opći­na Rije­ka, 1926., H 8/1926 [↩]
11. Gazzet­ta Uffi­ci­ale del Reg­no d’Italia br. 86 od 13.4.1937., str. 1391 [↩]
12. Gazzet­ta Uffi­ci­ale del Reg­no d’Italia br. 156 od 6.7.1935., str. 3392 [↩]
13. HR-DARi-737, Auto­nom­ni zavod za puč­ke kuće Kvar­ner­ske pokra­ji­ne, Sta­tus­na doku­men­ta­ci­ja, Sta­tut (frag­men­tar­ni kon­cept), 1936 [↩]
14. HR-DARi-737, Auto­nom­ni zavod za puč­ke kuće Kvar­ner­ske pokra­ji­ne, Zapis­ni­ci sjed­ni­ca uprav­nog vije­ća, 1936.(3.2.)-1940.(21.6.), sjed­ni­ce odr­ža­ne 11.3.1937., 31.3.1937. i 13.5.1937. godi­ne,  str. 46–48, 57–59 [↩]
15.  HR-DARi-737, Auto­nom­ni zavod za puč­ke kuće Kvar­ner­ske pokra­ji­ne, Sta­tus­na doku­men­ta­ci­ja, Izvješ­će o imo­vin­skom i admi­nis­tra­tiv­nom pre­us­troj­stvu Zavo­da (Rela­zi­one sul rior­di­na­men­to patri­mo­ni­ale e ammi­nis­tra­ti­vo dell’Istituto), 1937 [↩]
16.   HR-DARi-737, Auto­nom­ni zavod za puč­ke kuće Kvar­ner­ske pokra­ji­ne, Zapis­ni­ci sjed­ni­ca uprav­nog vije­ća, 1936.(3.2.)-1940.(21.6.), Odlu­ka br. 14 od 27.10.1936. godi­ne, str. 87–101 [↩]
17. HR-DARi-737, Auto­nom­ni zavod za puč­ke kuće Kvar­ner­ske pokra­ji­ne, Zapis­ni­ci sjed­ni­ca uprav­nog vije­ća, 1936.(3.2.)-1940.(21.6.), Pri­mo­pre­da­ja upra­ve, 24.11.1937. godi­ne., str. 104 [↩]
18. HR-DARi-737, Auto­nom­ni zavod za puč­ke kuće Kvar­ner­ske pokra­ji­ne, Zapis­ni­ci sjed­ni­ca uprav­nog vije­ća, 1936.(3.2.)-1940.(21.6.), Odlu­ke br. 11, 12 od  i 13 od od 27.10.1937. godi­ne, str. 72–87 [↩]
19. HR-DARi-737, Auto­nom­ni zavod za puč­ke kuće Kvar­ner­ske pokra­ji­ne, Zapis­ni­ci sjed­ni­ca uprav­nog vije­ća, 1936.(3.2.)-1940.(21.6.), sjed­ni­ca odr­ža­na 20.6.1938. godi­ne, str. 154 [↩]
20. HR-DARi-737, Auto­nom­ni zavod za puč­ke kuće Kvar­ner­ske pokra­ji­ne, Zapis­ni­ci sjed­ni­ca uprav­nog vije­ća, 1936.(3.2.)-1940.(21.6.), sjed­ni­ca odr­ža­na 21.6.1940. godi­ne, str. 285 [↩]
21. HR-DARi-737, Auto­nom­ni zavod za puč­ke kuće Kvar­ner­ske pokra­ji­ne, Sta­tus­na doku­men­ta­ci­ja, Pra­vil­nik o osob­lju (Rego­la­men­to orga­ni­co del per­so­na­le) 1940., 1942. dopu­njen [↩]
22. Gazzet­ta Uffi­ci­ale del Reg­no d’Italia br. 212 od 10.9.1940., str. 3364 [↩]
23. HR-DARi-8, Riječ­ka pre­fek­tu­ra, bus­ta 317, I-6–3, Isti­tu­to fas­cis­ta auto­no­mo per le case popo­la­ri / gia Ente auto­no­mo case popo­la­ri (1926.–45.). [↩]
24. HR-DARi-323, Grad­ski narod­ni odbor Rije­ka, Taj­niš­tvo, Opći spi­si 1945., Spis bez bro­ja od 21.5.1945. godi­ne [↩]
25. HR-DARi-58, Grad­ski gra­đev­ni ured Sušak, Gra­đe­vin­ska i dru­ga teh­nič­ka dje­lat­nost, Stam­be­ne zgra­de: 2. Puč­ke kuće (case popo­la­ri), Refe­rat prav­nog refe­ren­ta Albi­na Jagod­ni­ka od 21.9.1945. godi­ne. Povod je pro­blem neri­je­še­nog vlas­niš­tva odnos­no nedo­vr­še­nog pos­tup­ka eks­pro­pri­ja­ci­je pri­vat­nog zem­lji­šta na Volja­ku od stra­ne tali­jan­ske upra­ve na Suša­ku a na kojem je Zavod za vri­je­me rata dje­lo­mič­no izgra­dio 25 stam­be­nih zgra­da. Nakon rata pris­tu­pa se nji­ho­vom dovr­še­nju [↩]
26. HR-DARi-323, Grad­ski narod­ni odbor Rije­ka, Taj­niš­tvo, Opći spi­si 1945., spis br. 3276 od 18.12.1945. godi­ne [↩]
27. HR-DARi-323, Grad­ski narod­ni odbor Rije­ka, Raz­no 1945.–1948., 1. Zapis­ni­ci sjed­ni­ca GNO-a 1945. i 1946 [↩]
28. HR-DARi-738, Grad­sko podu­ze­će Upra­va zgra­da Rije­ka, Izdvo­je­ni pred­met­ni spi­si, 1. Zapis­nik o pri­mo­pre­da­ji izvr­še­noj izme­đu Auto­nom­nog zavo­da za puč­ke kuće Kvar­ner­ske pokra­ji­ne i Grad­skog podu­ze­ća Upra­va zgra­da (kon­cept) s pri­lo­že­nim zavr­š­nim raču­nom za 1946. godi­nu i pro­ra­ču­nom za 1947. godi­nu te popi­si­ma duž­ni­ka u Ita­li­ji, ožu­jak 1947.godine [↩]
29. HR-DARi-738, Grad­sko podu­ze­će Upra­va zgra­da Rije­ka, 1947.–1949., Opći spi­si po glav­nom urudž­be­nom zapis­ni­ku: Spi­si sre­đe­ni po kores­pon­den­ti­ma, Odjel komu­nal­nih pos­lo­va GNO-a Rije­ka, br. 8/49 [↩]
30.  HR-DARi-8, Riječ­ka pre­fek­tu­ra, bus­ta 317, I-6–3, Isti­tu­to fas­cis­ta auto­no­mo per le case popo­la­ri / gia Ente auto­no­mo case popo­la­ri (1926.–45.), br. 275/Gab. od 5.4.1945 [↩]
31. HR-DARi-55, Pokra­jin­ski teh­nič­ki ure­di u Rije­ci, Gra­đan­ski teh­nič­ki ured, Opći ured­ski pos­lo­vi, Opći spi­si, 8. Služ­be­na i i struč­na gla­si­la…, Riječ­ka izda­nja: h) Sta­tu­to dell´Istituto Fas­cis­ta Auto­no­mo per le case popo­la­ri del­la Pro­vin­cia di Fiume [↩]
32. HR-DARi-737, Auto­nom­ni zavod za puč­ke kuće Kvar­ner­ske pokra­ji­ne, Sta­tus­na doku­men­ta­ci­ja, Izvješ­će o imo­vin­skom i admi­nis­tra­tiv­nom pre­us­troj­stvu Zavo­da (Rela­zi­one sul rior­di­na­men­to patri­mo­ni­ale e ammi­nis­tra­ti­vo dell’Istituto), 1937., str. 19 [↩]
33. HR-DARi-541, Opći­na Rije­ka, Opći spi­si, 1926., H 8/1926 [↩]
34. HR-DARi-8, Riječ­ka pre­fek­tu­ra, I-6–3, Isti­tu­to fas­cis­ta auto­no­mo per le case popo­la­ri / gia Ente auto­no­mo case popo­la­ri [↩]
35. HR-DARi-323, Grad­ski narod­ni odbor Rije­ka, Raz­no 1945.–1948., 1. Zapis­ni­ci sjed­ni­ca GNO-a 1945. i 1946. Tako­đer, vidje­ti bilje­ške broj 24, 26 i 27! Isto, spi­si Odje­la teh­nič­kih rado­va 1945.-1947 [↩]
36. Već počet­kom sto­lje­ća osno­va­no je neko­li­ko slič­nih udru­že­nja poput Riječ­kog rad­nič­kog udru­že­nja (Soci­età ope­ra­ia Fiuma­na), Udru­že­nja za izgrad­nju jef­ti­nih kuća (Soci­età per la cos­tru­zi­one di case eco­no­mic­he) i Riječ­ke koope­ra­ti­ve (Uni­one coope­ra­ti­va Fiuma­na) čija je gra­di­telj­ska aktiv­nost uro­di­la naj­am­nim zgra­da­ma i, unu­tar njih, rad­nič­kim kuća­ma izvan užeg grad­skog sre­di­šta. Vidje­ti: LOZZI BARKOVIĆ, Juli­ja. Sece­si­ja i stam­be­no gra­di­telj­stvo na pri­mje­ri­ma rad­nič­kih kuća u Rije­ci, Vjes­nik Povi­jes­nog arhi­va Rije­ka, 33–34/1991–1992, Rije­ka 1993., str. 123–134 [↩]
37. RANDIĆ, Saša i TURATO, Idis. Urba­ni okvir riječ­ke Moder­ne 1918.–1941.; TODOROVIĆ, Jolan­da. Stam­be­na arhi­tek­tu­ra riječ­ke Moder­ne, u Moder­na arhi­tek­tu­ra Rije­ke : Arhi­tek­tu­ra i urba­ni­zam među­rat­ne Rije­ke 1918.–1945., Moder­na gale­ri­ja Rije­ka 1996., str. 8–25; 58–95 [↩]
38. MANOJLOVIĆ, Zori­ca. Sumar­ni inven­tar arhiv­skog fon­da Grad­sko podu­ze­će Upra­va zgra­da Rije­ka, Držav­ni arhiv u Rije­ci, Rije­ka 2002 [↩]
39. Služ­be­ni list Oblas­nog narod­nog odbo­ra za Istru i Grad­skog narod­nog odbo­ra Rije­ka, br. 10- 11 od 1.6.1947., str. 139 [↩]
40. Služ­be­ni list DF Jugos­la­vi­je, br. 2 od 6.2.1945., str. 13 [↩]
41.  Narod­ne novi­ne, br. 19 od 15.9.1945 [↩]
42. Narod­ne novi­ne, br. 138 od 22.11.1946., str. 128 [↩]
43. Riječ­ki list, 18.12.1949., str. 1 [↩]
44. HR-DARi-738, Grad­sko podu­ze­će Upra­va zgra­da Rije­ka,  Grad­sko podu­ze­će Upra­va zgra­da — Rije­ka 1952.–1953., Podu­ze­će Upra­va zgra­da — Rije­ka 1953.–1954., Sta­tus­na doku­men­ta­ci­ja, Rje­še­nja o osni­va­nju i regis­tra­ci­ji podu­ze­ća, spis br. 877/52 [↩]
45. Rje­še­nja NO-a gra­da Rije­ke br. 24913, 24919 i 24912 od 27.8.1953. godi­ne, Služ­be­ni vjes­nik NO-a gra­da Rije­ke, br. 6 od 31.8.1953., str. 109 i 110 [↩]
46. Rje­še­nje NO-a gra­da Rije­ke br. 31604 od 25.11.1953. godi­ne, Služ­be­ni vjes­nik NO-a gra­da Rije­ke, br. 8 od 28.11.1953., str. 120 [↩]
47. Služ­be­ni vjes­nik NO-a gra­da Rije­ke, br. 1–2 od 6.2.1954. str. 1; br. 5 od 29.4.1954., str. 67 [↩]
48. Služ­be­ni list FNRJ, br. 62 od 2.8.1946., str. 731 [↩]
49.  Služ­be­ni list FNRJ, br. 50 od 21.6.1946., str. 573 [↩]
50. Služ­be­ni list FNRJ, br. 66 od 16.8.1946., str. 801 [↩]
51.  Služ­be­ni list FNRJ, br. 43 od 5.7.1950., str. 789. Ispra­vak u br. 47 od 26.7.1950., str. 839 [↩]
52. Služ­be­ni list FNRJ, br. 51 od 24.12.1953., str. 623 [↩]
53.  HR-DARi-738, Grad­sko podu­ze­će Upra­va zgra­da Rije­ka, Grad­sko podu­ze­će Upra­va zgra­da — Rije­ka 1952.–1953., Podu­ze­će Upra­va zgra­da — Rije­ka 1953.–1954., Sta­tus­na doku­men­ta­ci­ja, Pra­vi­la o orga­ni­za­ci­ji i radu Grad­skog podu­ze­ća Upra­va zgra­da Rije­ka (kon­cept), 1952 [↩]
54. Nije jas­no o kojem pro­pi­su se radi. Ured­ba s tak­vim nazi­vom nije nave­de­na u kaza­li­ma Narod­nih novi­na i Služ­be­nog lis­ta. Za pret­pos­ta­vi­ti je da se radi o reče­noj Ured­bi o regis­tra­ci­ji držav­nih pri­vred­nih podu­ze­ća [↩]
55.  HR-DARi-738, Grad­sko podu­ze­će Upra­va zgra­da Rije­ka, Grad­sko podu­ze­će Upra­va zgra­da Rije­ka 1947.–1949., Izdvo­je­ni pred­met­ni spi­si, br. 3 [↩]
56.  HR-DARi-738, Grad­sko podu­ze­će Upra­va zgra­da Rije­ka, Grad­sko podu­ze­će Upra­va zgra­da Rije­ka 1947.–1949., Opći spi­si sre­đe­ni po kores­pon­den­ti­ma, Povje­re­niš­tvo za stam­be­ne pos­lo­ve GNO-a Rije­ka, spis br. 4033/49 [↩]
57.  Vidje­ti bilje­šku br. 54 [↩]
58. HR-DARi-738, Grad­sko podu­ze­će Upra­va zgra­da Rije­ka, Grad­sko podu­ze­će Upra­va zgra­da — Rije­ka 1952.–1953., Podu­ze­će Upra­va zgra­da — Rije­ka 1953.–1954., Izdvo­je­ni pred­met­ni spi­si,  4. She­ma­ti­zam rad­nih mjes­ta i duž­nos­ti, 1952. god [↩]
59. MANOJLOVIĆ, Zori­ca. Sumar­ni inven­tar zbir­nog arhiv­skog fon­da Rajon­ska podu­ze­ća Upra­va zgra­da Rije­ka, Držav­ni arhiv u Rije­ci, Rije­ka 2002 [↩]
60. Riječ­ki list, 18.12.1949., str. 1 [↩]
61. HR-DARi-90, Narod­ni odbor I. rajo­na — Rije­ka, Zapis­ni­ci sjed­ni­ca i osta­la sjed­nič­ka doku­men­ta­ci­ja, Sjed­ni­ce  NO-a 13.2.1948.–28.4.1950 [↩]
62.  Isto, Sjed­ni­ce Izvr­š­nog odbo­ra NO-a I. rajo­na 1948.–1950., zapis­nik od 27.1.1950 [↩]
63. HR-DARi-739, Rajon­ska podu­ze­ća Upra­va zgra­da u Rije­ci, Podu­ze­će Upra­va zgra­da II. rajo­na Rije­ka, Sta­tus­na doku­men­ta­ci­ja 1950 [↩]
64. HR-DARi-092, Narod­ni odbor III. rajo­na — Rije­ka, Zapis­ni­ci sjed­ni­ca 1947.–1952., Zapis­ni­ci sjed­ni­ca NO-a 1947.–1952., br. 17498/49 [↩]
65. Služ­be­ni list FNRJ, br. 62 od 2.8.1946., str. 731 [↩]
66.  Služ­be­ni list FNRJ, br. 50 od 21.6.1946., str. 573 [↩]
67.  Služ­be­ni list FNRJ, br. 66 od 16.8.1946., str. 801 [↩]
68. Služ­be­ni list FNRJ, br. 43 od 5.7.1950., str. 789. Ispra­vak u br. 47 od 26.7.1950., str. 839 [↩]
69. HR-DARi-738, Grad­sko podu­ze­će Upra­va zgra­da Rije­ka, Grad­sko podu­ze­će Upra­va zgra­da — Rije­ka 1952.–1953., Podu­ze­će Upra­va zgra­da — Rije­ka 1953.–1954., Sta­tus­na doku­men­ta­ci­ja, Zapis­ni­ci o pri­mo­pre­da­ji pos­lo­va­nja izme­đu biv­ših rajon­skih podu­ze­ća Upra­va zgra­da i novo­os­no­va­nog Grad­skog podu­ze­ća Upra­va zgra­da s pri­lo­zi­ma, 1952 [↩]
70. Isto, Sta­tus­na doku­men­ta­ci­ja, Rje­še­nja o osni­va­nju i regis­tra­ci­ji podu­ze­ća, spis br. 877/52 [↩]
71. HR-DARi-739, Rajon­ska podu­ze­ća Upra­va zgra­da u Rije­ci, Podu­ze­će Upra­va zgra­da I. rajo­na Rije­ka, Izdvo­je­ni pred­met­ni spi­si, br. 1 [↩]
72.  Naziv iz gra­di­va koji je i danas uvri­je­žen, dok se u služ­be­nim novi­na­ma češ­će koris­ti naziv „Voljak“ [↩]
73. MANOJLOVIĆ, Zori­ca. Sumar­ni inven­tar zbir­nog arhiv­skog fon­da Stam­be­ne zajed­ni­ce u Rije­ci, Držav­ni arhiv u Rije­ci, Rije­ka 2003., Doda­tak  Sumar­nom inven­ta­ru zbir­nog arhiv­skog fon­da Stam­be­ne zajed­ni­ce u Rije­ci, Držav­ni arhiv u Rije­ci, Rije­ka 2006 [↩]
74.  Služ­be­ni vjes­nik NO-a gra­da Rije­ke, br. 5 od 29.4.1954., str. 67 [↩]
75. Služ­be­ni list FNRJ, br. 52 od 26.12.1953., str. 52. Isprav­ci Ured­be u Služ­be­nom lis­tu br. 1 od 1.1.1954., str. 27 i br. 8 od 19.2.1954., str. 220 te izmje­ne i dopu­ne u Služ­be­nom lis­tu br. 29 od 14.7.1954., str. 483 [↩]
76. Služ­be­ni vjes­nik NO-a gra­da Rije­ke, br. 1–2 od 6.2.1954 [↩]
77.  Služ­be­ni list FNRJ, br. 29 od 14.7.1954., str. 483 [↩]
78. Služ­be­ni vjes­nik NO-a gra­da Rije­ke, br. 11 od 27.11.1954., str. 173 [↩]
79. Služ­be­ni vjes­nik kota­ra Rije­ka, br. 4 od 31.3.1956., str. 114. Odlu­ke o izmje­na­ma i dopu­na­ma iste u Služ­be­nom vjes­ni­ku kota­ra Rije­ke br. 16 od 31.12.1956., str. 368 te br. 1 od 31.1.1957 [↩]
80. HR-DARi-86, Narod­ni odbor gra­da Rije­ke, Savjet za komu­nal­ne pos­lo­ve, Zapis­ni­ci sjed­ni­ca 23.5.1952.–19.8.1955., Zapis­nik br. 20 od 19.8.1955. godi­ne [↩]
81. Služ­be­ni vjes­nik kota­ra Rije­ka, br. 2 od 16.11.1955., str. 55 [↩]
82. Zna­ko­vit je dopis šefa Stam­be­ne upra­ve “Sušak” Prav­noj služ­bi Narod­nog odbo­ra gra­da Rije­ke iz trav­nja 1955. godi­ne u kojem, nakon što opšir­no opi­su­je polo­žaj stam­be­ne upra­ve i nje­nih služ­be­ni­ka podvo­jen izme­đu uprav­ne i samo­uprav­ne funk­ci­je odnos­no isto­vre­me­nu obve­zu lojal­nos­ti savje­tu i kuć­nim savje­ti­ma s jed­ne stra­ne i Narod­nom odbo­ru gra­da s dru­ge, u punom razu­mi­je­va­nju nuž­nos­ti tog pri­je­laz­nog raz­dob­lja ipak sma­tra da bi se oko prav­nog polo­ža­ja stam­be­nih upra­va tre­ba­lo opre­di­je­li­ti kad to već vla­da­ju­ći pro­pi­si nisu ure­di­li. Latent­no uka­zu­je na pro­ble­me i tra­ži pomoć od viših vlas­ti. U odgo­vo­ru načel­ni­ka Odje­la za komu­nal­ne pos­lo­ve i gra­đe­vi­nar­stvo je samo jed­na reče­ni­ca u kojoj se stam­be­nu upra­vu oba­vješ­ću­je da dosa­daš­nji  pro­pi­si nisu ure­di­li to pita­nje već će se to uči­ni­ti tije­kom vre­me­na. Šef stam­be­ne upra­ve je takav prav­ni savjet pri­mio k zna­nju. HR-DARi-746, Stam­be­ne zajed­ni­ce u Rije­ci, Stam­be­na upra­va „Sušak“, Opći spi­si 1955., spis br. 637/55 [↩]
83.  Služ­be­ni vjes­nik kota­ra Rije­ka, br. 2 od 8.3.1958., str. 20 [↩]
84. Služ­be­ni vjes­nik kota­ra Rije­ke, br. 2 od 14.3.1959., str. 48 [↩]
85.  HR-DARi-746, Stam­be­ne zajed­ni­ce u Rije­ci, Stam­be­na zajed­ni­ca “Koza­la”, Sta­tus­na doku­men­ta­ci­ja, Sta­tut, 1958 [↩]
86. HR-DARi-329, Narod­ni odbor opći­ne Sušak, broj 03–2651/1/1959, pred­met 38, 40 [↩]
87. Služ­be­ni list FNRJ, br. 16 od 22.4.1959., str. 354 i 359 [↩]
88. Zakon o pos­lov­nim zgra­da­ma i pros­to­ri­ja­ma, Zakon o vlas­niš­tvu na dije­lo­vi­ma zgra­da, Zakon o stam­be­nim zadru­ga­ma, Zakon o izmje­ni zako­na o dopri­no­su za stam­be­nu izgrad­nju, isto, str. 377–401 [↩]
89.  Služ­be­ni list SFRJ, br. 31 od 22.7.1964., str. 626 [↩]
90. Radi se o Odlu­ci o olak­ši­ca­ma za usta­no­ve i ser­vi­se stam­be­nih zajed­ni­ca (Služ­be­ni list FNRJ, br. 26/1956), Nared­bi o odre­đi­va­nju pos­lo­va koji­ma se mogu bavi­ti ser­vi­si stam­be­nih zajed­ni­ca (Služ­be­ni list FNRJ, br. 29/1959)  i odred­ba­ma Nared­be o paušal­nim izno­si­ma dopri­no­sa iz osob­nog dohot­ka oso­ba zapos­le­nim u stam­be­nim zajed­ni­ca­ma i stam­be­nim zadru­ga­ma (Služ­be­ni list FNRJ, br. 31/1959 i 3/1961) koje se odno­se na oso­be zapos­le­ne u ser­vi­si­ma [↩]
91. Ustav SFRJ, Služ­be­ni list SFRJ, br. 14/1963, str. 261; Ustav SRH, Narod­ne novi­ne, br. 15 od 10.4.1963., str. 115 [↩]
92. Sta­tut opći­ne Rije­ka, Služ­be­ni vjes­nik kota­ra Rije­ka, br. 4 od 15.2.1964., str. 59 [↩]
93. Služ­be­ni vjes­nik kota­ra Rije­ke, br. 16 od 15.9.1964., str. 412 [↩]
94.  Nisu pro­na­đe­ni poda­ci o osni­va­nju svih stam­be­nih zajed­ni­ca spo­me­nu­tih u  zaključ­ku [↩]
95. U Držav­nom arhi­vu u Rije­ci saču­va­na su dva tak­va arhiv­ska fon­da, Zanat­sko-usluž­ni cen­tar Bakar i Zanat­ski usluž­ni cen­tar „Bel­ve­der-Koza­la“ Rije­ka [↩]
96. Naziv iz gra­di­va [↩]
97. HR-DARi-86, Narod­ni odbor gra­da Rije­ke, Savjet za komu­nal­ne pos­lo­ve, Zapis­ni­ci sjed­ni­ca 23.5.1952.–19.8.1955 [↩]
98.   Što­vi­še, Zanat­ski usluž­ni cen­tar „Bel­ve­der – Koza­la“ se dje­lo­mič­no i regis­tra­tur­no nas­tav­lja na Stam­be­nu zajed­ni­cu „Koza­la“ što doka­zu­je zajed­nič­ka matič­na knji­ga dje­lat­ni­ka. Vidje­ti  MANOJLOVIĆ, Zori­ca. Sumar­ni inven­tar arhiv­skog fon­da Zanat­ski usluž­ni cen­tar „Bel­ve­der – Koza­la“, Rije­ka 2003., str. 9 [↩]
99. O gra­di­telj­skoj aktiv­nos­ti u Rije­ci sre­di­nom 20. sto­lje­ća više u: ZAKOŠEK, Boris, UREM, Mla­den. Gra­đe­vin­ski arhiv Skup­šti­ne opći­ne Rije­ka 1945–1990, Vjes­nik DAR, 45.–46./2003.–2004., Rije­ka 2005., str. 371–488 [↩]