Teri Kuk i postmoderno shvatanje arhiva sa osvrtom na arhivistiku u Srbiji

Abstrakt: Prošle 2014. godine svet je napustio Teri Kuk, jedan od najvećih teoretičara arhivistike savremenog doba. U svojim radovima on se posebno bavio pitanjem uticaja postmodernističkih shvatanja na razvoj savremene arhivistike u teorijskom i praktičnom smislu. U ovom radu autorica sublimira viđenja Terija Kuka posebno akcentujući njegova shvatanja provenijencije, fondovskog principa, načela prvobitnog reda, konteksta i vrednovanja dokumentarnog materijala. U posebnom delu rada autorica se dotiče pitanja da li je i u kojoj meri savremena arhivska paradigma, u čijoj osnovi su postmodernistička shvatanja, sastavni deo arhivske teorije i prakse u arhivima u Srbiji.

Ključne reči: Teri Kuk, Terry Cook, arhivistika, arhiv, teorija arhivistike, posmodernizam, postmoderni arhivi, arhivistika u Srbiji.

Teri Kuk (Terry Cook, 1947–2014), kanadski arhivista, bio je jedan od najznačajnijih svetskih teoretičara arhivistike na prelazu između 20. i 21. veka. Rođen je 1947. godine. Diplomirao je istoriju na Univerzitetu Alberta u Edmontonu 1969., a 1970. je završio master studije iz oblasti istorije ideja na Karlton univerzitetu u Otavi. Godine 1977. je doktorirao iz iste oblasti na Kraljičinom univerzitetu u Kingstonu. Od 1975. do 1998. godine Teri Kuk je radio u Javnom arhivu Kanade (danas Biblioteka i arhiv Kanade). Godine 1998. je osnivao svoje konsultantsko preduzeće Klio u okviru kojeg je radio kao arhivski konsultant. Uporedo sa ovim poslom, na Univerzitetu Manitoba je od 1998. do 2012. godine kao gostujući profesor prenosio svoje veliko znanje na studente arhivistike. U istom svojstvu, Teri Kuk je predavao i na Univerzitetu u Otavi u periodu 2010–2014. godine.

Teri Kuk je dao značajan doprinos razvoju arhivske teorije, posebno se baveći pitanjem vrednovanja i opisa građe, istorijom arhiva i arhivistike, digitalnom građom, postmodernim arhivima. Bio je jedan od tvoraca nekoliko uticajnih arhivskih strategija od kojih je najpoznatija makrovrednovanje. Objavio je pet knjiga i više od 80 članaka,¹ bio je član redakcija više časopisa,² uključujući časopise Arhivaria³ i The American Archivist. Na svom putu od istoričara do arhiviste i od tradicionalnog do postmodernog arhiviste dobio je brojna profesionalnih priznanja. Za doprinos u razvoju arhivistike postao je član Kanadske kraljevske akademije.

Umro je 2014. godine.⁴

Kada je upitan kako je počeo da se bavi teorijom arhivistike i istorijom arhiva i arhivistike, Teri Kuk je odgovorio da je njegovo putovanje otpočelo kada je počeo sebi da postavlja mnogobrojna “zašto?” pitanja o arhivima, arhivskim procesima, idejama… Pitao se zašto princip provenijencije zauzima tako značajno mesto u arhivskoj teoriji i praksi kada pitanje porekla građe nije tako jednostavno i kada sve više građe ima višestruko poreklo, zašto je vrednovanje dokumentarnog materijala bazirano na istraživačkim trendovima akademskih istoričara kada i pripadnici mnogih drugih profesija imaju potrebe za istraživanjem arhiva, zašto arhivisti insistiraju na činjenici da su samo neutralni i objektivni kustosi kada je očigledno da su oni kroz proces vrednovanja arhivske građe aktivni i subjektivni učesnici u stvaranju arhiva, zašto se toliko pažnje poklanja proizvodu, tj. dokumentima, a ne procesu koji dovodi do njihovog nastanka, zašto je arhivsku građu opisujemo na način na koji to činimo?⁵ Ova i mnoga druga pitanja su potakla Terija Kuka da traži odgovore kroz proučavanje istorije arhiva i arhivistike, ali i kroz preispitivanje teorije arhivistike putem postmodernističkih ideja i shvatanja.
Naziv postmoderna filozofija upotrebljava se da bi se obeležilo stanje u filozofiji u kome su osnovne ideje moderne filozofije zapale u krizu. U skladu sa tim, filozofija postmoderne, koja se razvija u drugoj polovini 20. veka, podrazumeva kritiku, preispitivanje – ali ponekad i odbacivanje – celokupne moderne filozofije u kojoj dominira prosvetiteljsko poverenje u objektivnost ljudskog znanja i mogućnost utemeljenja svih oblika života na racionalnim principima.⁶ Postmodernizam duboko sumnja u sve metapripovesti, u mogućnost spoznaje sveta kakav on zaista jeste, u mogućnost njegovog realnog opisa. Postmodernizam odbacuje pojam univerzalne istine, smatra da iza svake nauke stoji socijalni kontekst. Postmodernizam je kao koncept nepoverljiv prema metanaracijama i protivan svim mitovima, prepoznatljiv je po odbacivanju definitivnih rešenja, a u arhivistiku je ušao najviše posredstvom radova Žaka Deride (1996, Archive Fever). Njegov uticaj na stvaranje nove arhivske teorije i prakse Teri Kuk vidi u relativizaciji i preispitivanju osnovnih arhivističkih načela, kao i u posebnom naglašavanju konteksta, kao dimenzije koja u današnjoj arhivistici zauzima vrlo značajno mesto. Teri Kuk smatra da se uticaj postmodernizma na arhivsku praksu može posmatrati kroz kroz njene pojedine segmente: vrednovanje, opis i transparentnost i odgovornost arhiva.⁷
Postmodernistička shvatanja donose i nova viđenja arhiva kao institucija i njihove svrhe. Dok se ranije smatralo da arhivi služe državi, novi koncept smatra da su arhivi od ljudi i za ljude. Pored toga što vrše zaštitu arhivske građe, smatra se da im je svrha da pruže građanima osećaj identiteta i lokalne pripadnosti, kao i da učestvuju u oblikovanju njihove lične i kolektivne memorije. Ova nova shvatanja nužno dovode do promene u orjientaciji arhivista, prvenstveno u vrednovanju arhivske građe, ali i u ostalim aktivnostima, ponajpre u opisivanju, kategorizaciji i sistematizaciji informacija. Na udaru postmodernističkih shvatanja su se našli i osnovni arhivistički principi na kojima je bazirana tradicionalna arhivistika i tradicionalna arhivska paradigma: princip provenijencije, fondovski princip i načelo prvobitnog reda.⁸

Princip provenijencije, fondovski princip i načelo prvobitnog reda – kontekst arhivske građe

Teri Kuk se ne slaže sa tradicionalnom arhivistikom koja kontekst dokumentarnog materijala najuže povezuje sa njegovom provenijencijom. Smatra da je kontekst građe mnogo šira kategorija od njenog porekla i mesta nastanka u određenom administrativnoj hijerarhijskoj strukturi i zastupa stanovište da su za kontekst građe mnogo bitnije funkcije i aktivnosti izvan administrativne strukture u kojoj je građa nastala. Smatra da tradicionalno posmatrana administrativna vertikalna struktura ne može da pruži puno razumevanje konteksta građe. U današnje doba, kada je vertikalna struktura ispresecana brojnim horizontalnim funkcijama i aktivnostima koje daleko prevazilaze granice administrativnog sistema u kojem građa nastaje, neminovno je i pomeranje fokusa provenijencije. Sa porekla i mesta nastanka, fokus provenijencije se pomera na funkcije, aktivnosti i procese koji su doveli do njenog nastanka. Prema Teriju Kuku, ovde je reč o jednoj radikalno drugačijoj vrsti provenijencije, funkcionalnoj provenijenciji, koja omogućava mnogo širi i dublji pogled u kontekst građe, a samim tim omogućava i njeno bolje razumevanje. Funkcionalna, postmoderna provenijencija povezuje virtuelno kroz dinamične, višestruke veze aktivnosti koje dovode do nastanka građe i nastalu građu. Međutim, po njemu, većina arhivista još uvek razmišlja hijerarhijski, primenjujući tradicionalne arhivske metode prilikom sređivanja, vrednovanja i opisivanja građe. Smatra da se tradicionalni arhivi sve više udaljavaju od realnosti, a da tradicionalno shvaćena provenijencija u digitalnom dobu postaje irelevantna, pa čak i opasna.⁹
Teri Kuk se slaže sa tradicionalnim viđenjem da je arhivski fond osnova arhiva, arhivskog rada i arhivskog opisa, ali se od klasičnog shvatanja udaljava svojim poimanjem suštine arhivskog fonda.¹⁰ Kao i ostali postmodernisti, on posmatra arhivski fond kao intelektualni koncept. Fond je za njega ne samo fizička celina u arhivu već i konceptualni odraz opisa fizičkih jedinica datog fonda i opisa administrativnih, istorijskih i funkcionalnih karakteristika njegovog tvorca. Smatra da arhivski fond ne odražava samo fizički poredak koji je zasnovan na pravilima proisteklim iz transfera,¹¹ sređivanja ili stvaranja određenih grupa građe, već fond posmatra kao konceptualnu celinu koja odražava procese koji su doveli do stvaranja građe od strane stvaraoca i predstavlja prirodnu celinu u čijoj osnovi su zajedničke funkcije, aktivnosti, oblik ili primena. Prema Teriju Kuku, osnovnu kohezivnu vezu fonda predstavljaju funkcije i aktivnosti koje su dovele do nastanka građe od strane stvaraoca.

Teri Kuk, kao i ostali postmodernisti, smatra da je tradicionalno shvaćeno načelo prvobitnog reda prošlost savremene arhivistike. Od krutog čuvanja prvobitnog reda u fondu ovo načelo se transformiše u konceptualni model koji nastaje upotrebom odgovarajućih softvera i u kojem su dokumenti odloženi nasumično, bez određenog reda, ali između kojih se mogu uspostaviti intelektualne ili funkcionalne veze na različite načine, u različite svrhe, u različito vreme, za različite korisnike. I pojam dokumenta doživljava transformaciju. Nova shvatanja dokument više ne posmatraju kao fizički objekat, nego kao konceptualni data-objekat, kontrolisan sa metapodacima koji virtuelno kombinuju sadržaj, kontekst i strukturu u cilju svedočenja o nekoj aktivnosti ili funkciji tvorca. Kako se kontekst dokumenta i njegova upotreba menjaju kroz vreme, tako se menjaju i metapodaci.¹²

Vrednovanje dokumentarnog materijala

Pitanje arhivskog vrednovanja kao najveće odgovornosti arhivista je tema koja se razvila relativno kasno i izazvala je brojne rasprave u okviru struke. Savremeni arhivisti smatraju da je vrednovanje samo srce arhivistike, da je njena osnova i da iz njega proističu sve ostale funkcije. Pojam arhivskog vrednovanja se značajno menjao kroz istoriju.¹³

Do sredine 20. veka arhivisti su smatrali da uopšte ne treba da se bave vrednovanjem, da je to nearhivistički čin. Arhivisti su se bili poistovetili sa ulogom čuvara. Nakon toga nastupio je period u kojem se smatralo da su arhivisti samo neutralni, objektivni, pasivni posrednici između građe i istoričara. Vrednovanje je vršeno na osnovu vrednosti koje su proisticale iz trendova u istoriografiji. Treći period odlikuje viđenje da se arhivistički posao, pa samim tim i vrednovanje, može svesti na skup postupaka i procedura bez obzira na teoretsku i filozofsku pozadinu vrednovanja. Arhivisti vrednuju građu na osnovu istraživanja, analiziranja i procenjivanja društvene funkcionalnosti i svih povezanih aktivnosti na relaciji građanin – država, odnosno vrednovanje se vrši na osnovu analize funkcija stvaraoca. Teri Kuk smatra da je sada nastupila četvrta faza vrednovanja, faza u kojoj bi arhivisti trebalo da podele funkciju vrednovanja sa građanima. Za Kuka je uključivanje građana u ovaj proces od presudne važnosti i smatra da oni treba da budu ne samo učesnici već i partneri.
I danas pojedini arhivistički krugovi, uglavnom povezani sa digitalnim čuvanjem, smatraju da vrednovanje nije njihov posao. Teri Kuk u ovom stanovištu vidi paradoks, smatrajući da se povlačenjem arhivista iz postupka vrednovanja ovaj vrlo bitan aspekt prepušta stvaraocima ili imaocima dokumentarnog materijala, a samim tim se otvara put eventualnim zloupotrebama i uništenju vrednih dokumenata. Tako od stava da je vrednovanje nearhivistički proces, dolazimo do moguće situacije da su arhivisti svojim pasivnim stavom odgovorni za neselektivno vrednovanje.¹⁴
Teri Kuk je bio jedan od tvoraca makrovrednovanja, poznatog još i pod nazivom funkcionalno vrednovanje, modela koji je razvio Nacionalni arhiv Kanade 90-ih godina prošlog veka. U osnovi ove metode vrednovanja je funkcionalna analiza institucija. Arhivisti analizom funkcija stvaraoca građe utvrđuju koja građa je važna za društvo. U odnosu na tradicionalno vrednovanje, fokus je pomeren sa vertikalne hijerarhijske strukture i analize sadržaja dokumenata na funkcije i analizu odnosa dokumenata i funcija koje su dovele do njihovog nastanka.¹⁵

Teri Kuk smatra da klasičan Šelenbergov model vrednovanja ima mnogo nedostataka. U centru ovog modela su potrebe uskog akademskog kruga ljudi, istoričara, koje zavise od istoriografskih trendova. Kuk smatra da su ovakvim pristupom zanemarene potrebe širokih slojeva građanstva sa čitavim spektrom potreba i da stoga ne postoji ni etička opravdanost za dalju odbranu ovog modela. Takođe smatra da Šelenbergov pristup ima i bitne metodološke nedostatke.¹⁶
Teri Kuk navodi da je suština makrovrednovanja u tome što se kroz ovaj pristup zajedno procenjuje društvena vrednost funkcionalno-strukturalnog konteksta u kojem je građa nastala od strane određenog stvaraoca i povezanost tog konteksta sa građanima, grupama, organizacijama, odnosno publikom. Tradicionalno vrednovanje je fokusirano na sadržaj građe, dok je u centru makrovrednovanja procenjivanje funkcionalnog konteksta stvaraoca građe. Vrednovanje se odnosi na građu (dokumente), dok makrovrednovanje toj građi daje širi kontekst. Na taj način, makrovrednovanje predstavlja konceptualnu, virtuelnu ili funkcionalnu provenijenciju.¹⁷

Teri Kuk uočava tri međusobno povezana entiteta konteksta: stvaraoce građe (hijerarhijske strukture i dr), društveno istorijske procese (funkcije, aktivnosti, transakcije) i građane koji su u određenoj povezanosti sa navedenim strukturama ili funkcijama. Zadatak arhivista je da istražuju prirodu i međusobne povezanosti i interakcije između entiteta konteksta i da na osnovu toga vrednuju građu proisteklu iz tih odnosa. Kuk smatra da ovakav pristup omogućava lakše identifikovanje i izdvajanje manje vredne građe, odnosno omogućava da se velike količine bezvrednog dokumentarnog materijala mogu izlučiti na makronivou bez dalje procene, što donosi velike uštede u vremenu, novcu, prostoru, radu i dr.¹⁸

Međutim, Teri Kuk smatra da je makrovrednovanje samo faza u razvoju arhivskog vrednovanja. Veruje da smo na početku ere u kojoj će građani biti aktivni učesnici i partneri u ovom procesu, čak i čuvari građe. Uključivanje građana je od presudne važnosti pogotovo za digitalno doba. Predviđa da će arhivisti u budućnosti samo suvrednovati dokumentarni materijal, a da će arhivi preuzimati građu samo kao krajnje rešenje za njenu zaštitu.¹⁹

I za kraj ovog poglavlja, reči Terija Kuka: Ako možemo shvatiti ovu viziju, ukoliko možemo prekinuti “rak-ranu” tišine,²⁰ ako si možemo oduzeti ekskluzivnu moć i naučiti je dijeliti putem suradnje, tada će ono što ćemo ubuduće čuvati biti radikalno drugačije. I ukoliko mi arhivisti prihvatimo činjenicu da nas doista definira to “što čuvamo” i da “čuvamo ono što jesmo”, tada će se naš profesionalni identitet također radikalno promijeniti u znatnu korist društva. Vjerujem da je teoretiziranje i primjena takve vizije u bliskoj budućnosti osnovni profesionalni izazov u svim arhivističkim funkcijama i sasvim sigurno u našoj prvoj odgovornosti arhivističkog vrednovanja.²¹

Arhivska paradigma u Srbiji u kontekstu razmatranja postmodernističkih ideja

Tokom proteklih 120 godina arhivska teorija se razvijala i menjala, sa ciljem davanja odgovora na specifične arhivske potrebe. Savremena arhivska teorija je počela da se razvija 60-ih godina 20. veka i povezana je sa delovanjem više teoretičara i arhivista koji su novu problematiku obrađivali sa različitih stanovišta, ali su svi delili viđenje o važnosti naglašavanja konteksta, interpretacije i kritičkog čitanja koji su u središtu stvaranja nove arhivske teorije. Ova promena u arhivskoj teoriji počiva na prepoznavanju važnosti konteksta u kulturi, uticaju postmodernizma i drastičnim tehnološkim promenama.²² Arhivska teorija se menja pod uticajem postmodernističkih shvatanja, ali i pod uticajem promena u arhivskoj praksi do kojih dolazi usled pokušaja rešavanja problema izazvanih naglim tehnološkim razvojem, odnosno promenama tehnologije pomoću kojih dokumenti nastaju, čuvaju se i prezentuju. Prema Džonu Rideneru, na promenu arhivske teorije su uticali: promena paradigme, tehnološke promene i istoriografija.²³

Promena naučne paradigme, smatra Tomas Kun, nastupa uvek kada odgovori na istraživačka pitanja više ne mogu da objasne posmatrane fenomene ili kada metodologija prakse, utemeljena na teoriji, u takvim posmatranjima više ne zadovoljava narasle potrebe. Kao posledica toga razvijaju se različiti koncepti problema i mogućih rešenja, a onu hipotezu koja se pokaže kao tačna usvaja stručna javnost. Kada dođe do promene paradigme, naučnici menjaju dotadašnji pogled na svet, pitanja koja o njemu postavljaju, oruđa koja koriste da bi ga razumeli.²⁴ Savremeni teoretičari arhivistike smatraju da danas u arhivistici egzistiraju dve paradigme: stara, istorijsko-tehnička i savremena, naučno-informaciona. Osnovni objekt stare paradigme je dokument, a nove je informacija. U osnovi savremene arhivske paradigme su postmodernistička shvatanja.

Gde su u ovim promenama arhivska teorija i praksa u Srbiji? Koja arhivska paradigma dominira kod nas? Da li su naši arhivi tradicionalni ili postmoderni? Odgovori na ova pitanja, u najužem smislu, mogu se dobiti analizom osnovnih arhivističkih principa na kojima je bazirana tradicionalna arhivistika i tradicionalna arhivska paradigma, a koji su u postmodernističkim shvatanjima doživela veliku transformaciju: princip provenijencije, fondovski princip i načelo prvobitnog reda.

Princip provenijencije²⁵ i fondovski princip su osnova arhivskog rada u Srbiji. Ovi principi, koji su u Srbiji zastupljeni od osnivanja arhiva kao ustanova koje čuvaju arhivsku građu, danas imaju svoju osnovu u Zakonu o kulturnim dobrima: Arhivska građa i registraturski materijal, nastali u radu državnih organa i organizacija, organa jedinica teritorijalne autonomije i lokalne samouprave, političkih organizacija, ustanova i preduzeća i drugih organizacija, verskih zajednica i pojedinaca čuvaju se kao celina – arhivski fond i ne mogu se rasparčavati.²⁶ Princip provenijencije, fondovski princip i načelo prvobitnog reda se u srpskoj arhivistici smatraju za polazište svakog praktičnog rada. Čine jedinstvo, sem u slučajevima kada nije moguće rekonstruisati prvobitni poredak dokumenata u fondu. Arhivski fond se posmatra tradicionalno, kao fizička tvorevina.
Kontekst, kojem postmodernisti pridaju veliki značaj, u srpskoj arhivskoj praksi se uglavnom posmatra na tradicionalan način. Kontekst proizilazi iz stukturalno shvaćene provenijencije, povezan je sa administrativnom strukturom tj. mestom nastanka i čuvanja dokumenata. Kontekst, iskazan u narativnom obliku, je sadržan u Istorijatu stvaraoca i Istorijatu arhivskog fonda, odnosno Istorijskoj belešci. Iako su elementima Istorijata stvaraoca obuhvaćeni delatnost i funkcije stvaraoca, oni se posmatraju usko, bez veće analize.
Međutim poslednjih nekoliko godina, prevodom standarda Međunarodnog arhivskog saveta na srpski jezik,²⁷ i srpski arhivisti su počeli više da razmišljaju o kontekstu arhivske građe. Iako su najviše pažnje izazvali prvo ISAD(G), a potom ISAAR(CPF) standard, to je bilo dovoljno da se kroz arhivsku teoriju i praksu aktuelizuje pitanje konteksta arhivske građe.

Vrednovanje registraturskog materijala²⁸ je u Srbiji većim delom zasnovano na tradicionalnoj arhivskoj paradigmi, odnosno vrši se na osnovu sadržaja građe. Prema Uredbi o kategorijama registraturskog materijala sa rokovima čuvanja iz 1993. godine,²⁹ rokovi čuvanja su dati prema listi kategorija registraturskog materijala sačinjenoj na osnovu Jedinstvene klasifikacije predmeta po materiji koja je sastavni deo Uputstva o kancelarijskom poslovanju organa državne uprave iz 1993. godine.³⁰ Prema Uredbi o kancelarijskom poslovanju organa državne uprave iz 1992. godine³¹ svi predmeti i akti u kancelarijskom poslovanju obavezno se klasifikuju po materiji koja je po decimalnom sistemu svrstana u 10 glavnih grupa.³²

Godine 2008. međunarodni standard ISO 15489: Informacije i dokumentacija – Upravljanje dokumentima, delovi 1 i 2, preveden je na srpski jezik.³³ Time su arhivisti Srbije, kao i sva pravna i fizička lica kojima je inače ovaj standard namenjen, dobili moćni radni aparat. Iako ovaj standard još uvek nije implementiran u domaće zakonodavstvo, mnoga pravna lica, koje ne obavezuje postojeći zakonski okvir, su svoj sistem kancelarijskog poslovanja saobrazila ovom standardu. Standard ISO 15489 predviđa klasifikacioni sistem zasnovan na poslovnim funkcijama, navodeći da je klasifikacija u potpuno razvijenoj formi donosi prikaz poslovnih funkcija, aktivnosti i delatnosti organizacije, te daje mogućnost da se taj prikaz može koristiti za razvijanje klasifikacione šeme za upravljanje dokumentima. Kada govori o vrednovanju dokumenata, Standard 15489 navodi da je prvo potrebno izvršiti analizu unutrašnjeg i spoljašnjeg okruženja organizacije, njen odnos (odnose) prema okruženju, te utvrditi poslovne funkcije i delatnosti koje organizacija obavlja. Potom je potrebno rezultate ove poslovne analize razmotriti u odnosu na spoljašnje i unutrašnje zahteve radi očuvanja odgovornosti za poslovnu delatnost.³⁴ U ovoj metodologiji jasno su vidljivi postmodernistički elementi, odnosno funkcije i aktivnosti organizacije i njihove interakcije su u središtu sistema za upravljanje dokumentima. Iz napred navedenog se vidi da su srpska arhivska teorija i praksa zasnovane na tradicionalnoj arhivskoj paradigmi. U poslednjih nekoliko godina, najviše posredstvom međunarodnih standarda, do naših arhiva stigla su i pojedina postmodernistička shvatanja. U praksi, primena ovih ideja je na zanemarljivom nivou. Iako su mnogi od ovih postmodernističkih razmišljanja i postupaka vrlo daleko od naše arhivističke prakse, situacija bi se znatno promenila ukoliko bi se standardi Međunarodnog arhivskog saveta i standard SRPS ISO 15489 1–2 inkorporirali u zakonodavni sistem Srbije. Primena standarda MAS-a u arhivima bi rezultirala izradom doslednijih i razumljivijih opisa arhivske građe (posebno boljim razumevanjem konteksta nastaka i korišćenja građe), olakšalo bi se pronalaženje i razmena informacija i omogućilo bi se stvaranje jedinstvenih informacionih sistema. Primenom standarda SRPS ISO 15489 povećala bi se efikasnost upravljanja dokumentima kod stvaraoca, posebno kada je reč o elektronskim dokumentima. Najveća vrednost ovog standarda je u tome što on uvodi arhivske institucije na samom početku procesa praćenja dokumenta – od koncepta stvaranja dokumenta i sistema upravljanja dokumentima do predaje nadležnoj arhivskoj instituciji, a ne kao do sada na kraju procesa, kada su intervencije arhiva gotovo nemoguće.³⁵

Naravno, sve ovo bi trebalo da bude praćeno stalnim usavršavanjem i stručno-metodološkom obukom radnika u arhivima. U Srbiji se vrlo uzak krug ljudi bavi teoretskim pitanjima arhivske nauke. Arhivisti ovo objašnjavaju činjenicom da im svakodnevni arhivski život, pun praktičnih problema koji dovode u pitanje i egzistenciju samih arhiva, ne ostavlja puno prostora za to. Većina njih smatra da je prvo potrebno rešti praktične probleme, da su teorijska pitanja nešto što se ostavlja za kraj i čime treba da se bave “odabrani”. Na ovom mestu neće biti reči o razlozima ovakvog razmišljanja, ali će biti izraženo neslaganje sa njim. U osnovi rešavanja svakog praktičnog problema je određena teorijska postavka.

Da bi se rešio određeni praktični problem, uglavnom se traži odgovor na pitanje: kako? Međutim, ovakvim pristupom se preskače vrlo bitna faza, odnosno traganje za odgovorom na pitanje: zašto? Pitanje zašto je teorijsko, odnosno odgovor na njega predstavlja teorijsku osnovu za rešavanje problema. Ako se odgovori na pitanje zašto, mnogo brže i kvalitenije će se doći do odgovora na pitanje kako. To će dovesti do kvalitetnijih rešenja za arhivske probleme, ubrzati rad, uštedeti finansijska sredstva. No da bi smo mogli da razmišljamo na takav način, potrebno je da dobro poznajemo teoriju arhivistike, njenu sadašnjost, ali i njenu prošlost. Ukoliko želimo da pođemo ovim putem, radovi Terija Kuka nam mogu mnogo pomoći u stizanju do cilja.

Rezime

Teri Kuk (Terry Cook, 1947–2014), kanadski arhivista, bio je jedan od najznačajnijih svetskih teoretičara arhivistike na prelazu između 20. i 21. veka. Dao je značajan doprinos razvoju arhivske teorije, posebno se baveći pitanjem vrednovanja i opisa građe, istorijom arhiva i arhivistike, digitalnom građom, postmodernim arhivima. Bio je jedan od tvoraca nekoliko uticajnih arhivskih strategija od kojih je najpoznatija makrovrednovanje.
Postmodernizam, kao koncept nepoverljiv prema metanaracijama i protivan svim mitovima, prepoznatljiv po odbacivanju definitivnih rešenja, u arhivistiku je ušao najviše posredstvom radova Žaka Deride (1996, Archive Fever). Njegov uticaj na stvaranje nove arhivske teorije i prakse Teri Kuk vidi u relativizaciji i preispitivanju osnovnih arhivističkih načela, kao i u posebnom naglašavanju konteksta. Na udaru postmodernističkih shvatanja su se našli osnovni arhivistički principi tradicionalne arhivske paradigme: princip provenijencije, fondovski princip i načelo prvobitnog reda.
Teri Kuk se ne slaže sa tradicionalnom arhivistikom koja kontekst dokumentarnog materijala najuže povezuje sa njegovom provenijencijom. Smatra da je kontekst građe mnogo šira kategorija od njenog porekla i mesta nastanka u određenom administrativnoj hijerarhijskoj strukturi i zastupa stanovište da su za kontekst građe mnogo bitnije funkcije i aktivnosti izvan administrativne strukture u kojoj je građa nastala. Sa porekla i mesta nastanka fokus provenijencije se pomera na funkcije, aktivnosti i procese koji su doveli do njenog nastanka. Prema Teriju Kuku, ovde je reč o jednoj radikalno drugačijoj vrsti provenijencije, funkcionalnoj provenijenciji, koja omogućava mnogo širi i dublji pogled u kontekst građe, a samim tim omogućava i njeno bolje razumevanje. Funkcionalna, postmoderna provenijencija povezuje virtuelno kroz dinamične, višestruke veze aktivnosti koje dovode do nastanka građe i nastalu građu.
Teri Kuk se slaže sa tradicionalnim viđenjem da je arhivski fond osnova arhiva, arhivskog rada i arhivskog opisa ali se od klasičnog shvatanja udaljava svojim poimanjem suštine arhivskog fonda. Kao i ostali postmodernisti, on posmatra arhivski fond kao intelektualni koncept. Fond je za njega ne samo fizička celina u arhivu već i konceptualni odraz opisa fizičkih jedinica datog fonda i opisa administrativnih, istorijskih i funkcionalnih karakteristika njegovog tvorca.
Teri Kuk, kao i ostali postmodernisti, smatra da je tradicionalno shvaćeno načelo prvobitnog reda prošlost savremene arhivistike. Od krutog čuvanja prvobitnog reda u fondu ovo načelo se transformiše u konceptualni model koji nastaje upotrebom odgovarajućih softvera i u kojem su dokumenti odloženi nasumično, bez određenog reda, ali između kojih se mogu uspostaviti intelektualne ili funkcionalne veze na različite načine, u različite svrhe, u različito vreme, za različite korisnike.
Teri Kuk je bio jedan od tvoraca makrovrednovanja, poznatog još i pod nazivom funkcionalno vrednovanje, modela koji je razvio Nacionalni arhiv Kanade 90-ih godina prošlog veka. U osnovi ove metode vrednovanja je funkcionalna analiza institucija. Arhivisti analizom funkcija stvaraoca građe utvrđuju koja građa je važna za društvo. U odnosu na tradicionalno vrednovanje, fokus je pomeren sa vertikalne hijerarhijske strukture i analize sadržaja dokumenata na funkcije i analizu odnosa dokumenata i funcija koje su dovele do njihovog nastanka. Tradicionalno vrednovanje je fokusirano na sadržaj građe, dok je u centru makrovrednovanja procenjivanje funkcionalnog konteksta stvaraoca građe. Vrednovanje se odnosi na građu (dokumente), dok makrovrednovanje toj građi daje širi kontekst. Na taj način, makrovrednovanje predstavlja konceptualnu, virtuelnu ili funkcionalnu provenijenciju. Međutim, Teri Kuk smatra da je makrovrednovanje samo faza u razvoju arhivskog vrednovanja. Veruje da smo na početku ere u kojoj će građani biti aktivni učesnici i partneri u ovom procesu, čak i čuvari građe. Smatra da je uključivanje građana je od presudne važnosti pogotovo za digitalno doba. Predviđa da će arhivisti u budućnosti samo suvrednovati dokumentarni materijal, a da će arhivi preuzimati građu samo kao krajnje rešenje za njenu zaštitu.
Princip provenijencije, fondovski princip i načelo prvobitnog reda su osnova arhivskog rada u Srbiji, a arhivski fond se posmatra tradicionalno, kao fizička tvorevina. Kontekst, kojem postmodernisti pridaju veliki značaj, u srpskoj arhivskoj praksi se uglavnom posmatra na tradicionalan način. Međutim poslednjih nekoliko godina, prevodom standarda Međunarodnog arhivskog saveta na srpski jezik, i srpski arhivisti su počeli više da razmišljaju o kontekstu arhivske građe. Vrednovanje registraturskog materijala je u Srbiji većim delom zasnovano na tradicionalnoj arhivskoj paradigmi, odnosno vrši se na osnovu sadržaja građe. Godine 2008. međunarodni standard ISO 15489: Informacije i dokumentacija – Upravljanje dokumentima, delovi 1 i 2, preveden je na srpski jezik. Iako ovaj standard još uvek nije implementiran u domaće zakonodavstvo mnoga pravna lica su svoj sistem kancelarijskog poslovanja saobrazila ovom standardu. Analizirajući standard ISO 15489 jasno se uočavaju postmodernistički elementi, odnosno funkcije i aktivnosti organizacije i njihove interakcije se nalaze u središtu sistema za upravljanje dokumentima.
Iz napred navedenog se vidi da su srpska arhivska teorija i praksa zasnovane na tradicionalnoj arhivskoj paradigmi. U poslednjih nekoliko godina, najviše posredstvom međunarodnih standarda, do naših arhiva stigla su i pojedina postmodernistička svatanja. U praksi, primena ovih ideja je na zanemarljivom nivou. Iako su mnogi od ovih postmodernističkih razmišljanja i postupaka vrlo daleko od naše arhivističke prakse, situacija bi se znatno promenila ukoliko bi se standardi Međunarodnog arhivskog saveta i standard SRPS ISO 15489 1–2 inkorporirali u zakonodavni sistem Srbije. Primena standarda MAS-a u arhivima bi rezultirala izradom doslednijih i razumljivijih opisa arhivske građe (posebno boljim razumevanjem konteksta nastanka i korišćenja građe), olakšalo bi se pronalaženje i razmena informacija i omogućilo bi se stvaranje jedinstvenih informacionih sistema. Primenom standarda SRPS ISO 15489 povećala bi se efikasnost upravljanja dokumenatima kod stvaraoca, posebno kada je reč o elektronskim dokumentima.

Photo by Smithsonian Institution

Bibliografija najznačajnijih radova Terija Kuka je dostupna na http://www.library.illinois.edu/ica-suv/bio_pdfs/Cook-Terry.pdf, (20. 4. 2015) [↩]
Teri Kuk je 2014. godine postao član redakcije Arhivskog vjesnika. [↩]
Teri Kuk je 18 godina bio glavni i odgovorni urednika časopisa kanadskih arhivista Arhivaria. [↩]
Cook, Terry, http://www.library.illinois.edu/ica-suv/bio_pdfs/Cook-Terry.pdf, (20. 4. 2015); Terry Cook, http://archivists.ca/content/terry-cook, (20. 4. 2015); Terry Cook, http://www.investigatingthearchive.org/philosophy-archive/cook_terry.php, (20. 4. 2015); Nancy Bartlett, Remembering Terry Cook, Archival Outlook, July/August 2014., http://www.bluetoad.com/publication/?i=218177&pre=1, (25. 9. 2014); Marijan Bosnar, Terry Cook (1947–2014), Arhivski vjesnik, br. 57, Zagreb 2014, 481–482, http://hrcak.srce.hr/139218?lang=en, (25. 5. 2015). [↩]
Interview, Terry Cook, http://www.revistas.usp.br/incid/article/viewFile/48659/52730, (14. 3. 2015). [↩]
Mile Savić, Vladimir N. Cvetković, Nenad Cekić, Filozofija za IV razred gimnazije i stručnih škola, Beograd 2004, 309. [↩]
Opširnije videti: Terry Cook, Fashionable Nonsense or Professional Rebirth: Postmodernism and the Practice of Archives, Archivaria: The journal of the Association of Canadian Archivists, Number 51, Spring 2001, 14–35, http://journals.sfu.ca/archivar/index.php/archivaria/article/view/12792/13989 (20. 9. 2012) [↩]
Terry Cook, Archival Science and Postmodernism: New Formulations for Old Concepts, http://www.mybestdocs.com/cook-t-postmod-p1-00.htm (20.09.2012). [↩]
Interview, Terry Cook. [↩]
Opširnije videti: Terry Cook, The Concept of the Archival Fonds in the Post-Custodial Era: Theory, Problems and Solutions, Archivaria: The journal of the Association of Canadian Archivists, Number 35, Spring 1993, 24–37, dostupno na: http://journals.sfu.ca/archivar/index.php/archivaria/article/view/11882/12835 (25. 5. 2015). [↩]
Transfer – prenos/i migracija podataka. Odnosi se na prenos odnosno migraciju podataka iz jednog sistema za upravljanje podacima u drugi. – Svetlana Adžić, Arhivi i arhivska građa: Termini, opisi, definicije, Beograd 2011. [↩]
Terry Cook, Archival Science and Postmodernism: New Formulations for Old Concepts. [↩]
Terry Cook, “Mi smo ono što čuvamo; čuvamo ono što jesmo”: prošlost, sadašnjost i budućnost arhivističkog vrednovanja, preveo Marijan Bosnar, Arhivski vjesnik, br. 56, Zagreb 2013, 12, http://hrcak.srce.hr/index.php?show=clanak&id_clanak_jezik=173325, (5. 4. 2015). [↩]
Terry Cook, Mi smo ono što čuvamo; čuvamo ono što jesmo, 13. [↩]
Terry Cook, Macroappraisal in Theory and Practice: Origins, Characteristics, and Implementation in Canada, 1950–2000, Archival Science, Volume 5, Issue 2–4, December 2005, 101–161, http://web.utk.edu/~lbronsta/cook.pdf, (25. 5. 2015). [↩]
Interview, Terry Cook. [↩]
Interview, Terry Cook. [↩]
Interview, Terry Cook. [↩]
Terry Cook, Mi smo ono što čuvamo; čuvamo ono što jesmo, 20. [↩]
Teri Kuk ovde misli na kancerogene tišine u arhivima koje su nastale kao posledica tradicionalnog vrednovanja iz kojeg su bili isključeni građani (primedba autora). – Terry Cook, Mi smo ono što čuvamo; čuvamo ono što jesmo, 22–23. [↩]
Isto, 23. [↩]
Živana Heđbeli, Ridener, J. From Polders to Postmodernism: A Concise History of Archival Theory. Dulth: Litwin Books, 2009, Arhivski vjesnik, br. 53, Zagreb 2010, 413. [↩]
Živana Heđbeli, Ridener, J. From Polders to Postmodernism, 411. [↩]
Sonja Pavlović, Tomas Kun: Revolucionar, https://mindreadingsblog.wordpress.com/2013/01/08/tomas-kun-revolucionar/#comments (10. 12. 2014). [↩]
Uputstvo za sređivanje arhivskih fondova organa uprave, radnih, društveno-političkih i drugih organizacija, koje je doneto na sednici Arhivskog veća SR Srbije 21.12.1973. godine, razlikuje princip provenijencije i princip slobodne provenijencije. Prema Uputstvu, princip provenijencije podrazumeva da svaki pisani dokumenat treba da zauzme ono mesto u grupi arhivske građe koje je zauzimao u registraturi, odnosno da uređenje arhivskog fonda treba da odgovara poretku koji je ustanovljen u registraturi. Princip slobodne provenijencije je princip koji poštuje jedinstvo i granice stvaraoca fonda ali ne i sistem rada registrature. Iz ovoga proizilazi da se provenijencija shvata ne samo kao poreklo, već da ona u sebi sadrži i načelo prvobitnog reda. – Uputstvo za sređivanje arhivskih fondova organa uprave, radnih, društveno-političkih i drugih organizacija, Arhivski pregled, br. 1– 2, Beograd 1973, 177– 191. U svetskoj stručnoj javnosti već duži niz godina postoji neslaganje šta se tačno podrazumeva pod pojmom provenijencija, da li se pod provenijencijom misli samo na poreklo ili ona u sebi sadržava i poštovanje načela prvobitnog reda. Ovaj rad se neće baviti ovim problematikom. [↩]
Zakon o kulturnim dobrima, Službeni glasnik RS, br.71/94, član 93. [↩]
ISAD(G): Opšti međunarodni standard za opis arhivske građe, Drugo izdanje, Novi Sad, 2006., ISAAR(CPF): Međunarodni standard arhivskog normativnog zapisa za pravna, fizička lica i porodice, Drugo izdanje, Novi Sad, 2006., ISDF: Međunarodni standard za opisivanje funkcija, Prvo izdanje, Novi Sad, 2011., ISDIAH: Međunarodni standard za opisivanje ustanova koje čuvaju arhivsku građu, Prvo izdanje, Novi Sad, 2010. [↩]
Termin registraturski materijal ima isto značenje kao termin dokumentarni materijal. [↩]
Uredba o kategorijama registraturskog materijala sa rokovima čuvanja, Službeni glasnik RS, br.44/93. Ovom uredbom utvrđuju se kategorije registraturskog materijala koji je nastao u radu ministarstava i posebnih organizacija kao i u radu službe Narodne skupštine, predsednika Republike i Vlade i organa opština, grada Beograda i autonomnih pokrajina kad obavljaju poverene poslove državne uprave iz okvira prava i dužnosti Republike, kao i preduzeća i drugih organizacija kad vrše javna ovlašćenja. [↩]
Uputstvo o kancelarijskom poslovanju organa državne uprave, Službeni glasnik RS, br.10/93, 14/93. [↩]
Uredba o kancelarijskom poslovanju organa državne uprave, Službeni glasnik RS, br.80/92. [↩]
Isto, član 8. Uputstvo o kancelarijskom poslovanju organa državne uprave navodi koje su to grupe: 0 – državno uređenje, organizacija i rad državnih organa i statistika; 1 – rad i radni odnosi i socijalno osiguranje; 2 – lična stanja građana, državna i javna bezbednost; 3 – privreda; 4 – finansije; 5 – zdravlje i socijalna zaštita; 6 – prosveta, nauka, kultura; 7 – sudstvo, tužilaštvo i pravobranilaštvo; 8 – vojni predmeti – narodna odbrana; 9 – predmeti koji ne spadaju u grupe od 0 do 8. [↩]
Ovaj standard je dostupan na srpskom jeziku u Institutu za standardizaciju Srbije, Beograd kao SRPS ISO 15489–1 Informacije i dokumentacija – Upravljanje dokumentima – Deo 1: Opšte i SRPS ISO 15489–2 Informacije i dokumentacija – Upravljanje dokumentima – Deo 2: Smernice, Beograd 2008. [↩]
SRPS ISO 15489–2 Informacije i dokumentacija – Upravljanje dokumentima – Deo 2: Smernice. [↩]
Svetlana Adžić, SRPS ISO 15489 Upravljanje dokumentima, Arhivski glasnik, informativni bilten Društva arhivista Srbije, br. 3, Beograd 2008, 9. [↩]